Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ
ՉԱՄՉԵԱՆՑ ՄԻՔԱՅԷԼ  

Բաժին
Հայ դասական մատենագրութիւն  

Թեմա
Պատմագրութիւն  
Դիտել
ա. ՚Ի զօրանալ Ազատ խանին ՚ի կողմանս Հայաստանու եւ Ատրպատականի, Ալիմէրտէն խան` որ էր իշխան Լօռաց բնակելոց ՚ի հարաւակողմն աշխարհին Ասպահանայ` գլուխ ամբարձեալ ապստամբութեան` եկն զօրօք ՚ի վերայ Ասպահանայ. եւ մարտ տուեալ ընդ նախարարս Պարսից` որք կային ընդ իշխանութեամբ Շահռուհայ, վանեցաւ ՚ի նոցանէ. եւ գնացեալ յաշխարհ իւր` վերստին զօրաժողով եղեւ` միւսանգամ եւս յարձակիլ յԱսպահան: Էր յայնժամ ՚ի Լօռաստան այր ոմն Քէրիմ անուն` հզօր զօրութեամբ. որոյ էին երեք եղբարք, նոքին եւս արք զօրաւորք: Սա գիտացեալ հաւաստեաւ, թէ Լօռք հանդերձեալ են ՚ի պարտութիւն մատնիլ եւ կոտորիլ յերեսաց Պարսից, խոյս ետ յերկրէ անտի: Իսկ Ալիմէրտէն խան յետս դարձուցեալ զնա` յորդորեաց եւ աղաչեաց գալ ընդ իւր ՚ի պատերազմ. խոստանալով նմա կարգել զնա սպարապետ զօրաց իւրոց. եւ եթէ ասէ քեւ յաղթեցից Պարսից` եւ թագաւորեցից յԱսպահան, մեծի եւս աւագութեան հասուցից զքեզ, եւ տաց քեզ զնորն Ջուղայ` ուր բնակեալ են հայք լի փարթամութեամբ` հանդերձ ամենայն գանձուք նոցին:
       Հաճեալ ընդ այս Քէրիմայ` յանձն էառ. եւ կարգեցաւ սպարապետ: ՚Ի դիմել ապա Լօռաց ՚ի վերայ Պարսից. եւ ՚ի հասանել նոցա ՚ի դաշտն կոչեցեալ Քէիզ, ընդդէմ ելին նոցա պարսիկք: Եւ ՚ի մարտնչիլ սաստկութեամբ ընդ միմեանս` զօրացան լօռացիք. եւ նա ինքն Քէրիմ սպարապետ արար անդ բազում քաջութիւնս. եւ յաղթանակ կանգնեալ ՚ի վերայ զօրուն Պարսից` վանեաց զնոսա մինչեւ յԱսպահան քաղաք. եւ մօտ հասեալ անդր ` եհար բանակ յանդիման քաղաքին: Զայն տեսեալ Ջուղայեցւոց` շուարեցան եւ խուճապեցան, եւ ոչ գիտէին` թէ զի'նչ արասցեն: Հրամայեաց առաջնորդ քաղաքին Պօղոս վարդապետ, զի ամենեքին առ հասարակ դիմեսցեն աղօթիւք առ Աստուած, եւ մատիցեն ՚ի խորհուրդ ապաշխարութեան եւ հաղորդութեան. զի վտանգ մահու եւ գերութեան առաջի կայր նոցա, եւ ոչ երեւէր ուստեք հնար զերծանելոյ:
       Իսկ նախարարք Պարսից` որք ապաւինեցան յԱսպահան, իբրեւ տեսին զմերձիլ լօռացն, թողին զքաղաքն` եւ փախեան. եւ ՚ի ծագել առաւօտու մտեալ Ալիմէրտէն խան առաջնորդութեամբ Քէրիմայ ՚ի ներքս` ընդ կողմն Թօխջու ասացեալ, հրաման եհան առ զօրս իւր` յաւարի առնուլ զքաղաքն յերիս աւուրս: Յարձակեալ յայնժամ զօրաց նորա ՚ի տունս տունս` գործեցին բազում աղետալի գործս, եւ հանգոյն մարախոյ լափեցին եւ լիզեցին զքաղաքն, եւ յափշտակեցին զամենայն` զոր գտին: Իսկ Ջուղայեցիք յահի մեծի ըմբռնեալ տագնապէին. եւ ժամէ ՚ի ժամ սպասեալ մնային, թէ զի'նչ ունիցին կրել: Եւ ապա խորհուրդ արարեալ ՚ի մէջ իւրեանց` պատրաստեցին երեւելի ընծայս. եւ առեալ տարան զայն ՚ի քաղաքն. եւ մատուցեալ առաջի Ալիմէրտենայ` ասեն. դու ես յայսմ հետէ իշխան մեր եւ տէր. եւ մեք ուրախ եմք, զի ընդ քո իշխանութեամբ ունիմք մնալ: Արդ` աղաչեմք զքեզ, զի առաքեսցես ՚ի քաղաք մեր զչորս փոքրիկ խումբս ՚ի զօրաց քոց` պահել յապահովի զչորեսին սահմանս Ջուղայու. եւ մեք յամենայնի պատրաստ եմք մատուցանել զծառայութիւն մեր, որպէս եւ կամք իցեն զեք:
       Ընկալեալ Ալիմէրտենայ զընծայս նոցա` ետ զամենայնն սպարապետին իւրում Քէրիմայ. եւ յանձն արար նմա զՋուղայ, ըստ որում եւ խոստացեալ էր: Եկն յայնժամ Քէրիմ ՚ի Ջուղայ քաղաք. եւ բազում պատուով ընկալեալ եղեւ ՚ի Ջուղայեցւոց. քանզի բազմութեամբ ընդառաջ ելեալ նմա` հանդիսաւոր փառօք մուծին զնա ՚ի քաղաքն` իբրեւ զիւրեանց յատուկ իշխան: Զայն տեսեալ Քէրիմայ` զուարճացաւ յանձն իւր. եւ գութ մեծ անկաւ ՚ի սիրտ նորա ՚ի վերայ Հայոց. եւ եղեւ նոցա խնամակալ եւ պաշտպան: Եդ ապա ՚ի վերայ նոցա վերակացու զայր ոմն գորովասիրտ եւ խաղաղարար, պատուէր տուեալ նմա ՚ի յանդորրու պահել զհայս: Եւ ինքն ելեալ անտի` չոքաւ յԱսպահան. եւ կացեալ անդ զաւուրս քանի մի` զեհտ եղեւ պատրաստութեան զօրաց բազմաց. եւ ահեղ իմն սաստկութեամբ խաղաց ՚ի կողմանս եկբատանացւոց` նուաճել զնոսա ընդ հնազանդութեամբ Ալիմէրտենայ:
       բ. ՚Ի մեկնիլ Քէրիմայ ՚ի սահմանաց անտի Ասպահանայ` եդ Ալիմէրտէն խան հարկս ծանունս ՚ի վերայ Ջուղայեցւոց, եւ տառապեցոյց զնոսա յոյժ . նախ էառ ՚ի նոցանէ զերիս հազար թումանս. եւ ապա յաւել պահանջել այլ ինչ բազում. եւ մատնեաց զբազումս ՚ի նոցանէ ՚ի գանս եւ ՚ի տանջանս սաստիկս: Ձեռն էարկ չարչարել եւ զվերակացու քաղաքին` զոր կարգեալ էր Քէրիմ խան. եւ նորա չկարացեալ տանիլ բռնութեան Ալիմէրտենայ` փախեաւ ՚ի քաղաքէ անտի. եւ դիմեալ յոտս Քէրիմ խանին` պատմեաց նմա զամենայն` զոր միանգամ արար ալիմէրտէն խան ընդ Ջուղայեցիս, եւ զգործս անողորմութեան նորա:
       Զայն իբրեւ լուաւ Քէրիմ խան, ծանրացասումն եղեւ. եւ զի կասկած եւս ունէր յառաջագոյն, թէ ոչ է ուղիղ սիրտ Ալիմէրտենայ ՚ի վերայ իւր, եդ ՚ի մտի` վտարանջել ՚ի նմանէ: Առաքեաց ապա առ նա զսպառնալիս, եւ յայտ արար նմա ` թէ գայ ՚ի վերայ նորա ՚ի պատերազմ: Զահի հարաւ Ալիմէրտէն ՚ի սպառնալեաց անտի. եւ հաւաստի լեալ` թէ գայ ՚ի վերայ իւր Քէրիմ, ել տագնապաւ յԱսպահանայ, եւ գնաց ՚ի Լօռաստան` գումարել անդ զօրս: Աճապարեալ Քէրիմայ` դիմեաց յԱսպահան, եւ էառ զայն. եւ խաղաց անտի ՚ի վերայ Ալիմէրտենայ. եւ պատահեալ նմա ՚ի տեղւոջն կոչեցեալ Զարդաքու` վանեաց զզօրս նորա. եւ նա ինքն Ալիմէրտէն մազապուրծ փախուցեալ անկաւ յերկիր իւր. զոր յետոյ դաւաճանութեամբ սպանին ազգականքն Քէրիմայ:
       Զօրացաւ ապա Քէրիմ խան, եւ դիմեաց ՚ի վերայ Հասան խանին, որ տիրէր ՚ի Մազանդարան, ՚ի Վրկան, եւ ՚ի Կիլան. որ եւ զարհուրեալ յերեսաց Քէրիմ խանին` կամեցաւ հաշտութիւն խօսիլ ընդ նմա. բայց նորա չառեալ յանձն` ետ պատերազմ ընդ նմա, եւ եհար զզօրս նորա. այլ քանզի չէր նա տեղեակ վայրացն, հուսկ յետոյ ՚ի պարտութիւն մատնեալ յերեսաց Հասան խանին` դարձ արար, եւ գնաց ՚ի Մանիզան գաւառ. եւ ժողովեալ զօրս ՚ի տեղեաց տեղեաց` չոքաւ յԱսպահան. եւ դիմեաց անտի ՚ի Քրմանշահ, եւ էառ զայն: Եւ ՚ի դեգերիլ նորա յայնոսիկ կողմանս` եկն Ազատ խան ՚ի վերայ նորա. եւ քէրիմ խան վանել ՚ի նմանէ` փախեաւ յԱսպահան. եւ անդէն կոտորել զաղուանս` էառ զգանձս իւր, եւ զերծաւ ՚ի Շիրազ: Իսկ Ազատ խան յետ վանելոյ զՔէրիմ խան` եւ յետ տիրելոյ բազում տեղեաց` գնաց յԱսպահան. եւ կացեալ անդ աւուրս ինչ` ձեռն էարկ չարչարել զՋուղայեցիս` առնուլ ՚ի նոցանէ գանձս. եւ զի ոչ եգիտ ինչ առ նոսա, կողոպտեաց զեկեղեցիս Ջուղայու. եւ ապա ձեռն էարկ վերստին ՚ի մեծամեծս եւ յաղքատս, եւ մատնեաց զնոսա ՚ի գանս եւ ՚ի տանջանս` տալ տուրս ծանունս եւ անտանելիս. եւ տնանկացոյց զամենեսին: Զայս տեսեալ Ջուղայեցւոց` գիտացին հաւաստեաւ` թէ չիք բնաւ այնուհետեւ հանգիստ գտանել ՚ի Ջուղայ. վասն որոյ ՚ի հանդարտիլ փոքր մի յերեսաց բռնաւորին` բազումք ՚ի նոցանէ թողին զտունս իւրեանց, եւ փախեան գաղտ, եդեալ զանձինս ՚ի վտանգ մահու, եւ ցրուեցան յայլեւայլ աշխարհ. այլ ոմանք ՚ի փախչիլն ըմբռնեցան, եւ ՚ի տուգանս մատնեցան. զորոց եթէ կամէաք մանրամասն գրել, անբերելի լինէր լսողաց:
       դ. Իսկ Քէրիմ խան` որ զերծաւ ՚ի Շիրազ, ժողովեալ զօր բազում` խաղաց ՚ի վերայ Ազատ խանին. եւ եղեւ մարտ սաստիկ յերկուց կողմանց. ուր Սքանտար եղբայր Քէրիմ խանին բազում քաջութիւնս ցուցեալ` զարհուրեցոյց զզօրս Ազատ խանին առ հասարակ, եւ անպարտելի իմն զօրութեամբ նահանջեաց զնոսա. այլ յանկանիլ նորա անդէն` ՚ի պարտութիւն մատնեցաւ Քէրիմ խան. եւ փախեաւ դարձեալ ՚ի Շիրազ: Պնդեցաւ զհետ նորա Ազատ խան քսան եւ չորս հազար սպառազէն հեծելովք . եւ հալածական տարաւ զնա մինչեւ ՚ի կողմանս ծովեզերեայց. եւ փակեաց զնա ՚ի դժուարինս լերանց հանդերձ ընտանեօք նորին: Իբրեւ յանհնարս եմուտ Քէրիմ խան` յեցաւ ՚ի զօրութիւն բազկի իւրոյ. դարձաւ ՚ի վերայ թշնամեացն, եւ ճեղքեալ զկուտակութիւն բանակի հեծելազօրուն` յաջ եւ յահեակ կոտորելով` յապշութիւն եհար զամենեսին. եւ զերծոյց զանձն եւ զընտանիս իւր ՚ի Քարազան քաղաք, եւ ապա ՚ի գիւղ մի` Խէշտ կոչեցեալ: Գրեաց անտի հրովարտակ առ նախարարս ազգաց Եղիմացւոց եւ Պարսից եղելոց առ սահմանօք Պուշեռայ. եւ յորդորեալ զնոսա` ժողովեաց ՚ի նոցանէ գունդ զօրաց բազմաց. եւ դիմեալ նոքօք ՚ի վերայ Ազատ խանին` խորտակեաց զզօրութիւն նորա. եւ առեալ աւար բազում` չոքաւ ՚ի Շիրազ:
       Իսկ Ազատ խան անկաւ յԱսպահան. եւ լուեալ անդ` թէ Հասան խան արշաւեալ է ՚ի քաղաք իւր յորմի ՚ի Հեր գաւառ, դիմեաց մնացեալ զօրօքն ՚ի վերայ նորա. եւ պատերազմեալ ընդ նմա` ՚ի պարտութիւն մատնեցաւ յերեսաց նորա, եւ փախեաւ ՚ի սահմանս ստորին Կովկասու: Լուեալ Քէրիմ խանին` թէ Ազատ խան մեկնեալ է յԱսպահանայ, եկն եւ եմուտ անդր: Այլ Հասան խան յետ վանելոյ զԱզատ խանն` դիմեաց ՚ի Թեհրան քաղաք, եւ էառ զայն. եւ խաղաց անտի ՚ի վերայ Քէրիմ խանին. եւ զի թօթափեցան զօրք Քէրիմ խանին յոյժ վասն նուազութեան թօշակացն, փախեաւ սակաւուք նա ինքն Քէրիմ խան ՚ի Շիրազ. եւ Հասան խան եմուտ յԱսպահան: Ուր եւ կացեալ զաւուրս քանի մի` եդ հարկս անտանելիս ՚ի վերայ ժողովրդեան. իսկ թէ զի'նչ կրեցին յայնժամ հայք` որք մնացեալ էին յայնոսիկ կողմանս, չէ ' հնար մարդոյ պատմել: Մինչդեռ անդ էր Հասան խան, եհաս առ նա գուժկան` թէ Ազատ խան միւսանգամ զօրաժողով լեալ` դիմէ յաշխարհն Վրկանայ: Զայս լուեալ Հասան խանին` ել վաղվաղակի յԱսպահանայ` յարձակիլ ՚ի վերայ Ազատ խանին. այլ նա խոյս տուեալ յերեսաց Հասան խանին` եւ արշաւեալ ընդ այլ ճանապարհ աճապարեաց հասանել յԱսպահան, եւ էառ զայն. եւ եդեալ անդ կողմնապահ դարձաւ եւ գնաց ՚ի կողմանս Ղազուինու. եւ եկեալ պաշարեաց զամրոց մի` Շիրին կոչեցեալ: Եկն յայնժամ ՚ի վերայ նորա Հասան խան. եւ մարտուցեալ ընդ նմա` եհար զզօրս նորա. եւ վանեաց զնա ՚ի սահմանաց անտի. եւ ինքն չոքաւ վերստին յԱսպահան. եւ միւսանգամ տիրեաց այնմ: Իսկ Ազատ խան փախստեայ անկաւ երկերիւր արամբք ՚ի սահմանս տէրութեան Օսմանցւոց առ բդեշխն Բաղտատու. յորմէ ընկալեալ եղեւ պատուով. բայց եկն հրաման ՚ի Կոստանդինուպօլսոյ առ բդեշխն` ՚ի բաց արձակել զնա. եւ Ազատ խան մեկնեալ անտի` գնաց ՚ի կողմանս Բաղէշու. ուր ձերբակալ եղեւ ՚ի վրայ. եւ Հերակլ իշխան ետ զնա յետոյ ՚ի ձեռս Քէրիմ խանին` առեալ նախ երդումն, զի մի ' սպանցէ զնա. որ եւ եկաց առ նմա մինչեւ ՚ի մահ նորա: Յայսչափ արշաւանաց անգործ մնացեալ երկրի եւ ոտնակոխ լեալ` ոչ եբեր զպտուղ իւր. որով եւ անկաւ սով սաստիկ յաշխարհին Պարսից, եւ կորեան բազումք. կորեան եւ ոմանք ՚ի քրիստոնէից ՚ի կորուստն յաւիտենական` վաճառելով ընդ կերակրոյ զհոգիս իւրեանց:
       ՚Ի դադարել սովուն` դիմեաց Հասան խան ութսուն հազար զօրօք ՚ի վերայ Քէրիմ խանին ՚ի Շիրազ, եւ պաշարեաց զքաղաքն. եւ սակայն պակասեցաւ կերակուր զօրաց նորա իսպառ ՚ի բանակի անդ, մինչ գրեթէ յուսահատիլ նմ. եւ չգտեալ զելս հնարից` երկեաւ թէ գուցէ զօրք իւր սպանցեն զինքն, զի դառնացեալ էին ՚ի վերայ նորա. վասն որոյ ելեալ զանխուլ ՚ի գիշերի քանի մի արամբք` փախստեայ անկաւ յԱսպահան, եւ անտի ՚ի Թեհրան քաղաք: Իսկ զօրաց նորա տեսեալ` թէ փախեաւ Հասան խան, անձնատուր եղեն Քէրիմ խանին. եւ Քէրիմ խան փութանակի արձակեաց զօրս զհետ Հասան խանին ՚ի սահմանս Թեհրանայ. ուր եւ ինքն եհաս զկնի: Իսկ Հասան խան ելեալ ՚ի Թեհրանայ` եհաս ՚ի Մազանդարան. եւ անդ վերստին զօրաժողով լինէր` տալ պատերազմ ընդ Խէրիմ խանին: Այլ զօրք քէրիմ խանին յարձակեալ ՚ի վերայ նորա` վանեցին զնա. եւ յաճապարել նորա անկանիլ ՚ի Վրկան քաղաք` խրեցաւ երիվար նորա ՚ի Տղմուտս. եւ ծառայք նորա հատեալ անդէն զգլուխ նորին` հասուցին ՚ի Թեհրան առ Քէրիմ խան:
       Տիրեաց այնուհետեւ Քէրիմ խան ամենայն սահմանաց նորա. եւ եկեալ ՚ի կողմանս տէրութեան Ազատ խանին ՚ի Հեր գաւառ` մարտեաւ ընդ Ֆէթալի խանին, եւ ձերբակալ արար զնա. եւ հնազանդեցոյց զայնոսիկ կողմանս եւս ընդ իւրով իշխանութեամբ: Իսկ Զէքի խան, որ էր յեղբարց Քէրիմ խանին, որ եւ բազում քաջութիւնս եցոյց ՚ի Հեր գաւառի, արհամարհութիւն կրեալ ՚ի նմանէ` գնաց եւ նստաւ յԱսպահան. եւ խորհէր ապստամբիլ. որոյ աղագաւ սկսաւ բազում հարկապահանջութեամբ եւ յափշտակութեամբ կեղեքել զժողովուրդ երկրին, եւ առաւել եւս զՋուղայեցիս: Զայս լուեալ Քերիմ խանին` եկն ի վերայ նորա. եւ նա փախուցեալ անկաւ ՚ի Լօռաստան. իսկ զօրք Քէրիմ խանին պնդեալ զկնի նորա` կալան զնա. եւ Քէրիմ խան խնայեալ ՚ի կեանս նորա` պահեաց առ իւր: Եւ յետ բազում իրաց եւ գործոց գնաց Քէրիմ խան ՚ի Շիրազ. եւ անդ հաստատեաց զԱթոռ տէրութեանն. եւ կալաւ ՚ի խաղաղութեան զթագաւորութիւն Պարսից. եւ վարեաց զիշխանութիւն իւր յանդորրու մինչեւ ՚ի մահ. բայց ոչ կամեցաւ անուանիլ թագաւոր, այլ` խան եւեթ, եւ փոխարքայ:
       դ. Զկնի ժամանակաց սա ինքն Քէրիմ խան առաքեաց զեղբայր իւր զՍատեղ խան ՚ի վերայ Բասրայու, որ էր ընդ իշխանութեամբ Օսմանցւոց. եւ նա եկեալ պաշարեաց զքաղաքն յամի 1776. ՌՄԻԵ. զամիսս երեքտասան. եւ քաղաքապետն առ ՚ի պահելոյ զքաղաքն` էառ բազում ինչ ՚ի Հայոց եւ յայլոց ազգաց եղելոց անդր: Այլ յերկարիլ պաշարմանն` տիրեաց սով մեծ ՚ի քաղաքի անդ. եւ կերին մարդիկ զամենայն զոր միանգամ գտին. մինչեւ զմուկն եւս . եւ ապա անճարացեալ` ետուն զքաղաքն ՚ի ձեռս Սատեղ խանին յամսեանն ապրիլի ՚ի յաջորդ ամի: Տիրեալ նորա քաղաքին ամիսս եօթն` ոչ սակաւ տառապեցոյց զքաղաքացիսն, մանաւանդ զհայս. որոց բազում եղեն վնասք` թէ ՚ի պաշարման անդ քաղաքին, եւ թէ ՚ի յառմանն:
       Մինչդեռ յայսպիսի աղէտս էր բասրա, մեռաւ քէրիմ խան յամի 1779. ՌՄԻԸ. իսկ մին յեղբարց նորա Զէքի խան` որ էր յայնժամ ՚ի Շիրազ, եդ ՚ի տեղի Քէրիմ խանին զորդի նորա զԱբոլֆաթ խան. եւ սպանեալ զոմանս ՚ի մեծամեծացն Պարսից` ինքն սկսաւ պայազատել զթագաւորութին: Եւ եղեւ իբրեւ լուաւ սատեղ զմահ եղբօր իւրոյ Քէրիմ խանին, եթող զԲասրա ՚ի ձեռս առաջնոյ քաղաքապետին. եւ ինքն փութացաւ գնալ ՚ի Շիրազ, զի թագաւորեսցէ. եւ իբրեւ լուր էառ, եթէ Զէքի եղբայր իւր տիրեալ է անդ, չոքաւ ՚ի կողմանս Եզտայ եւ Կրմանու: Զայս լուեալ Զէքեայ` զօրաժողով եղեւ պնդիլ զհետ նորա: Իսկ աւագ որդի Քէրիմ խանին, որ կոչիւր Ալինաղ կամ Ալինաղի, սպանեալ զԶէքի` թագաւորեաց ինքնին. եւ գրեաց վաղվաղակի առ Սատեղ` փութալ գալ ՚ի Շիրազ, եւ մի ' ինչ կասկածիլ բնաւ. եւ իբրեւ եկն նա անդ, մեծացոյց զնա փառօք:
       Բայց քանզի Սատեղ եդեալ էր ՚ի մտի առնուլ զթագաւորութիւն Պարսից, ատելի երեւեցոյց զԱլինաղի խան յաչս զօրացն. եւ յանկարծակի կալեալ զնա, ընդ նմին եւ զերկոսին եղբարս նորա` եդ ՚ի ներքնաբերդն ՚ի դիպահոջ, եւ ինքն նստաւ թագաւոր: Զայս իբրեւ լուաւ Ալիմուրատ խան` որ կարգեալ էր իշխան Դավրեժու յԱլինաղի խանէն, վտարանջեաց ՚ի Սատեղայ. եւ առեալ զզօրս իւր` եկն յԱսպահան, եւ տիրեաց քաղաքին. առ որ յարեցաւ եւ Սքանտար որդի զԷքեայ սպանելոյ. եւ եղեւ նմա սպարապետ:
       Ապա ՚ի յառնել ՚ի վերայ միմեանց պատերազմաւ, հուսկ յետոյ դիմեաց Ալիմուրատ ՚ի վերայ Շիրազայ, եւ պաշարեաց զայն. մինչեւ անկաւ սով ՚ի քաղաքին. յորմէ նեղեալ յոյժ զօրացն Սատեղայ` ելին ՚ի քաղաքէ` տալ պատերազմ ընդ թշնամիսն: Իսկ Սքանտար սպարապետ Ալիմուրատայ մարտ սաստիկ տուեալ ընդ նոսա` խորտակեաց զնոսա. եւ մտեալ ՚ի Շիրազ` կալաւ զՍատեղ, եւ կուրացուցեալ զնա` սպան. գտեալ եւ զորդիս նորա` խեղդեաց զնոսա. կուրացոյց ապա եւ զաչս երից որդւոց Քէրիմ խանին:
       Եւ յետ քանի մի աւուրց եմոյծ ՚ի քաղաքն զԱլիմուրատ. եւ նա ինքն Ալիմուրատ եւս կալեալ զոմանս ՚ի մեծամեծաց` յորոց կասկածէր, կորոյս զնոսա. եւ թագաւորեաց անդէն: Եւ ապա կասկածեալ եւս ՚ի վերայ Սքանտարայ, զի էր նա երիտասարդ հզօր` իբր քսան եւ երեք ամաց` սիրեցեալ յաչս ամենայն զօրաց, կոչեաց զնա գալ առ ինքն, եւ ետ բրել զաչս նորա, եւ սպանանել. եւ ինքն գնացեալ յԱսպահան ` նստաւ անդ իբր թագաւոր Պարսից:
       ե. Այլ յետ այսորիկ յամի 1784. ՌՄԼԴ. ՚ի գնալ նորա զօրոք կողմանս Թէհրանայ` անկաւ ՚ի հիւանդութիւն ծանր եւ տեսեալ թէ վտանգ մահու ՚ի վերայ կայ` դարձաւ յետս, եւ մեռաւ ՚ի ճանապարհի: Զայն լուեալ եղբօր նորա, որոյ անուն էր Ճաֆար, եւ էր ինքն ՚ի կողմանս Շուշտարայ եւ Դասպուլայ, եկն յԱսպահան. եւ զօրք քաղաքին ընկալան զնա պատուով: Բայց բազումք ՚ի նախարարաց գլուխ ամբարձեալ` ոչ կամեցան հնազանդիլ նմա. եւ առաւել եւս Մահմադ խան Մազանդարանայ` որդի Հասան խանին: Յորմէ զահի հարեայ Ճաֆար խան` փախեաւ եւ անկաւ ՚ի Շիրազ իւրովքն հանդերձ: Իսկ Մահմադ խան եկեալ յԱսպահան էառ զամենայն զոր ինչ եգիտ յարքունիս. եւ ետ տանել ՚ի Մազանդարան: Եւ այժմ աշխարհն Պարսից կայ իբր առանց թագաւորի. եւ իւրաքանչիւր նախարար իշխէ իւրում գաւառի, գրեթէ ամենեքին լեալ ինքնագլուխ:
       Իսկ ազգ Հայոց` որք բնակեալ էին հանդէպ Ասպահանու ՚ի Նոր Ջուղայ, յայսչափ շփոթութեանց վտանգեալ իսպառ նուազեցան. եւ ՚ի հազարաւոր տանց անտի նոցա` երեք հարիւր տունք հազիւ մնացին. անշքացան եւ եկեղեցիք նոցա. անզարդացաւ եւ վանքն` որ երեւելին էր. որոյ առաջնորդ է այժմ Յակոբ վարդապետ ` որ յաջորդեաց Մկրտիչ վարդապետի իբր երկոտասաներորդ, ՚ի կարգս առաջնորդաց վանիցն, որք էին սոքա, Խաչատուր. Դաւիթ Ա. Ստեփաննոս. Աղեքսանդր. Մովսէս. Դաւիթ Բ. Աստուածատուր. Պօղոս. Զաքարիա. Գէորգ. Մկրտիչ . եւ Յակոբ. ընդ սոսա դասեն ոմանք զկնի Խաչատրոյ եւ զՅակոբ Ջուղայեցի, որ եղեւ կաթուղիկոս: Իսկ Մեսրոպ` որ նստաւ նախ քան զսոսա ամենեսին, համարի մանաւանդ առաջնորդ Ջուղայու` քան վանիցն: