Հայերէն Յիշատակարաններ

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Մ. Աթոռ 50, «Էջմիածին», 1951թ. ապրիլ-յունիս, էջ 85

 

Նորոգող` Ումիդ

Վայր` Ցղնայ

 

… Արդ, նորոգեցաւ սուրբ աստուածախաւս Աւետարանս ի գաւարս Գոխթան, ընդ հովանեաւ սուրբ եւ անաց սուրբ Գիորքայ զաւրաւորիս եւ սուրբ Նշանիս եւ այլ սրբոցն ի սմայ, ի փծուն եւ նորաուսումն  Ումիդ սարկաւագիս, ի վայելումն անձին մերում եւ յիշատակ ննջեցելոցն մերոց` Ցղնոյ աստուածայսէր քահանայիցս, եւ հոգասէր տանուտրէցս, եւ հողագործ ժողովրդեանս` երիտասարդաց եւ կուսանաց, ծերոց եւ տղայոց. որով աւրհնութիւն ա ստուծոյ հանգիցէ ի վերայ սոցա եւ հանդաստանաց մերոց, ամէն: Բառնայ ի մէնջ տէր աստուած զսով, զսուր, զմարախ, զթռթոռ, զջորաւկ, զդալոկ, զմահտարաժամ, զերաշտութիւն, զհուրայցանութիւն, ամէն…:

Նորոգեցաւ ի թուին ՋԺԶ. (1467), ի թագաւորութիւն պարուն Ջանհանշա միրզաիս, ի հայրպետութիւնն տեառն Ստեփանոսի արհեպիսկոպոս Գուխթան գաւառիս:

 

ՃԱՌԸՆՏԻՐ

Փիրղ. Նօտ. 229, Բաղէշ

 

Գրիչ` Կիրակոս Ջօշկանց

Վայր` Աղթամար

 

ա

 

… Զոր տեսեալ զայս աստուածային գանձս մեղաւոր եւ անարժան Կիրակոս էրէցն, որ մականուն Ջօշկանց ասի, եւ սկսաւ գրել տկար հոգով:

Բազում եւ մեծ աշխատութեամբ հասուցի յաւարտումն զսուրբ գիրքս ճառաբան, սկսայ անարժան ձեռօք իմովք ի Բաղէշ եւ գրեցի ընդ հովանեաւ Հինգ խորանացն` սուրբ Աստուածածնին, եւ սուրբ Խաչին, եւ սուրբ առաքելոցն Պետրոսի եւ Պօղոսի, եւ ատ ենահաս սուրբ Սարգսի զօրավարին, եւ սոցին աջողութեամբն աւարտեցաւ սուրբ գիրքս կղզոջն յԱղթամար, ընդ հովանեաւ սուրբ Խաչին եւ սուրբ Գէորգայ զօրավարին, ի թուականիս Հայոց ՋԺԶ. (1467), ի հայրապետութիւն տեառն Ստեփաննոսի, որ յայսմ ամի գնաց  յԷջմիածին եւ տիրեաց յամենայն հայկազեան ազգի, եւ ի ղանութեան Ջհանշայի, եւ Բաղէշ քաղաքի ամիրութեան Մէլիք-Շարաֆի, եւ ի մեր առաջնորդութեան տէր Յովաննէս եպիսկոպոսի: Աւարտեցաւ ճառս ձեռամբ մեղաւոր գրչի Կիրակոսի, յիշատակ հոգւոյ իւրոյ, եւ եղբարցն Յակոբին, եւ ծնողացն Ջանիբէկին եւ Նիգարին, եւ հանգուցեալ եղբարցն Ստեփաննոսին եւ Հերապետին, Սադաղին եւ Գուռջիբէկին, եւ քւերցն` մահդասի Սալչուկին եւ Հնազանդին, եւ կենակցին իմոյ Սօլտանին… եւ ուսուցողին`  Յովանէս քահանային, եւ թղթի կոկողին…:

 

բ

 

Աստուած-ողորմի ասացէք ստացողի գրոցս եւ գրչին Կիրակոս իրիցուն, եւ ծնողաց` Ջանիբէկին եւ Նիգարին… եւ հօրեղբարցն` Ատոմ քահանային եւ Վարդան քահանային… եւ զհոգեւոր հայրն մեր զտէր  Թումէն, որ բազում աշխատութիւն կրեց հետ մեզ, եւ զուսուցիչն իմ զՅովանէս քահանայն զՄանկասարենցն, ամէն:

 

ՃԱՌԸՆՏԻՐ

Փիրղ. Նօտ. 231, Վանի ս. Սահակ եկեղեցի

 

Գրիչ` Հայրապետ

Վայր` Աղթամար

 

… Եւ արդ, ես` անպտուղս ի բարեաց… սոսկանուն աբեղայ Հայրապետ, բազում եւ մեծ աշխատութեամբ հասուցի զսա յաւարտումն` զկէսն ի սուրբ Էջմիածինն, եւ զկէսն յաստուածաբնակ կղզիս  Աղթամար, ընդ հովանեաւ գմբէթայարկ սուրբ Խաչիս եւ սուրբ Սարգիս զօրավարիս եւ այլ ամենայն սրբոցս, որ աստ կան հաւաքեալ: Ի հայրապետութեան տեառն Ստեփաննոսի Հայոց կաթուղիկոսի Աղթամարայ շնորհալից աթոռոյս. ի թուականութեանս Հայոց ՋԺԶ. (1467), ի ժամանակիս, յորում կամք ընդ հարկի ծառայութեան ազգին նետողաց, (ի խնդրոյ Ֆախրկանց տանուտէր Յոհաննու):

 

ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆ ՅԱՅՍՄԱՒՈՒՐՔԻ

Երեւան 9223, ժդ

 

Գրիչ` Վարդան

Վայր` Վան

 

… Աւարտեցաւ սուրբ գիրքս այս յամի ՋԺԶ. (1467) թուականութեանս Հայոց, ձեռամբ յոգնամեղ եւ անարհեստ գրչի Վարդան մեղաւոր եւ անարժան երիցու… ի խնդրոյ քրիստոսասէր եւ սրբահոգի մահդասի

Ստեփանոսին… … յիշատակ իւրն, եւ ծնողաց իւրոց բարեպաշտիցն` Կիրակոսին եւ Մէլիք-Խաթունին, եւ կենակցին Մարեմին, եւ որդոյն Գրիգորին, եւ դստերն Շամամին, եւ եղբարցն Մարտիրոսին, եւ Անդրիասին, եւ կնոջն Խալիմին, եւ որդոյն Յովանիսին, եւ քւեր մահդասուն` Խաբիբին, եւ հօրեղբօրն Ղազարին, եւ որդոյն Աստուածատրին, եւ հոգեւոր եղբօրն Ստեփանոսին, եւ փեսային իւրոյ Վարդան քահանային` փոխեցելոյն ի Քրիստոս, եւ որդոյն  Կարապետին, եւ այլ ամենայն արեան մերձաւորացն…: եւ գրեցաւ սուրբ գիրքս ի քաղաքս Վան, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնին, եւ սուրբ Վարդան զօրավարին, եւ սուրբ առաքելոցն Պետրոսի եւ Պօղոսի, եւ սուրբ Ստեփանոս նախավկային,  եւ սուրբ Սահակայ հայրապետին, եւ այլ սրբոցս որ աստ կան: Ի կաթողիկոսութեանն տեառն Արիստակեսին, եւ մերոյ եպիսկոպոսացս սուրբ ուխտիս Վարագայ տէր Յովանիսանցս, ի թագաւորութեանն Ջհանշայ իմիրզին, որ յայսմ ամի գնաց ի վերայ Ուզուն-Հասանին, որոյ Քրիստոս աստուած ընդ աջմէ կենայ սմա, ամէն:

Եւ արդ, ես` անպտուղս ի բարեաց… Վարդան սուտանուն երէց, տեսի զսէր եւ զփափագ  Ստեփանոս մահդասուն, եւ ըստ իմում տկար անձամբս յանձն առի եւ ողորմութեամբն աստուծոյ կատարեցի զսուրբ գիրքս զայս: Եւ դուք` պատուական հարք իմ եւ եղբարք` յիշեցէք ի սուրբ յաղօթս ձեր զվերոյ յիշեցեալն զՍտեփանոս մահդասին, եւ զմեղաւոր գծողս զՎարդան սուտ անուն երէց, եւ զծնօղսն իմ զՅովանէս քահանայն, եւ զմայրն իմ Ջմրութ, եւ զեղբայրն իմ զԿարապետ քահանայն` զուսուցիչն իմ, եւ զմիւս եղբայրն զՄէլքէսեթ, եւ զորդին իմ զՆիկողայոս քահանայն, որ զգրոց յետքն զԴ. (4) ամիսն նա գրեաց, եւ զայլ որդիքն իմ, եւ զսոցին մայրն…:

Դարձեալ, յիշեցէք… Ստեփանոս մահդասուն, եւ իւր հօրեղբօրորդոյն Ատոմին, եւ նորին կենակցին Թուրւանդին, եւ իւր որդոյն Մեծատրուն, եւ Աստուածատրին, եւ նորին որդոյն Կարապետին, եւ Ամիր-Մէլէքին, եւ այ լոցն ամէնի, որ պատճառ եղեւ այսմ բարի գործոցս…:

 

ՄԱՇՏՈՑ

Երեւան 4162

 

Գրիչ` Կարապետ

Վայր` Վան

 

||ՋԺԶ. (1467) ամին եւ ի մարդեղութենէն Քրիստոսի մինչեւ ի մեզ ՌԴՃՀԲ. (1472) ամին: Եւ գրեցաւ սա ի քաղաքս, որ կոչի Վան, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնի տաճարիս եւ սուրբ Ստեփաննոս նա[խավկա|| Հասան ||րով եւ շատ պարո[ն] ընդ նմա, եւ աստուծոյ յ[աջոթղութեամբն Հասան ա||նստաւ ի թախթին:

Արդ, ի յայս դառն ժամանակիս ցանկացող եղեւ այս պատուըա]կան գանձին եւ լու[սաւոր նորին Ատոմն (՞) [եւ] Խութլու-Մէլէ[ք]ն, մեծ մաւրն Շնով[հո՞]ր տիկնայ, եւ եղբար[ն] Ստեփաննոս րաբու[նա]պետին, եւ Նիկողո[սին] եւ այլ եղբարցն ||դնիշին եւ Ֆռանգ||-Խաթունին, Մրուաթ-Խաթունին, եւ զաւակաց նոցին, եւ այլ ամենայն արեան մերձ[աւորաց նոցին` կե]նդանեա[ց եւ հան] գուցելոցն անդ յիշեցէք եւ լի բերանով աստուած-ողորմի ասացէք Յովաննէս քահանային եւ ամենայն ազգականացն, զորս յիշեցաք, եւ Քրիստոս աստուած ձեզ ողորմեսցի, ամէն:

Եւ արդ, ես` անպտուղս ի բարեաց եւ մեղաւորս յարդարոց ան|| յի[շեց]էք զստացաւ[ղ սորա զՅովաննէս քահանայ ||, եւ զծնողքն իւր զԱտոմ եւ զԽութլու-մէլիք, եւ զհաւրեղբայրն զՄովսէս, եւ զքեռին  զԲաղդասարն, եւ զկենակիցն զԽունձա-Խաթունն, եւ զզաւակսն իւր զԱստուաըծատուր ||, զծնաւղքն իւր, եւ զամենայն ազգականսն իւր` զպապերն եւ զհաներն, [եւ] զվարպետն զտէր Ստեփանոսն, [եւ զ]տէր  Ղազարն, եւ զհաւրեղբաւր որդին զՄիրումն, եւ զիւր կենակիցն զԱրուս-Խաթունն, եւ աստուած-ողորմի ասացէք:

Ընդ նոսին յիշացէք եւ զ|| եւ զանպիտան գրիչս զԿարապետ, եւ զծնողքն իմ զստեփաննոս քահանայ եւ զՄինա, եւ զկենակիցն իմ զԽոնդ-Խաթուն, եւ զորդեակս իմ զՍտեփանոս քահանայ զԱբդլմսեհն (՞) [եւ]  զՄելքոն եւ բոլոր (՞) [սրտ]իւ աստուած-ողորմի ասացէք եւ աստուած ձեզ ողոր[մեսցի]:

Դարձեալ, յիշեցէք յաղաւթս ձեր զՅովաննէս քահանայն, [որ] ստացաւ զսուրբ գիրքս եւ եդ ի դուռն սուրբ առաքելոցն Պետրոսի եւ Պաւղոսի. եւ մի ոք իշխեսցէ հեռացուցանել զսա ի դրանէ սրբոց առաքելոցս գողաընալով կամ] ծախելով կամ [գրաւ դնելո]վ, եւ եթէ ոք [յանդգնի]` նա պատժի [ի սուրբ [Առ]աքելոցս:

Այլ եւ յիշեցէք ի Քրիստոս զքահանայք սուրբ Առաքելոցս զՍտեփաննոս, զԽաչատուր, զԱւետիս, զԿարապետ, զԹումա, զԳրիգոր, եւ զմիւս Կարապետ, զԴանիէլ…:

 

ԳԱՆՁԱՐԱՆ

Փիրղ. Նօտ. 231-232, Հոգւոց վանք

 

Գրիչ` Կարապետ

Վայր` Վան

 

… Գրեցաւ եղանակաւոր տառս ձեռամբ… Կարապետ գրչի… ի հայրապետութեան տեառն Ստեփաննոսի, եւ մերոյ առաջնորդի սուրբ ուխտիս Վարագայ տէր Յովաննէս եպիսկոպոսի, եւ ի թագաւորութեան  Ջհանշայ փաթշահին, որ յայսմ ամի եկեալ բազում զօրօք եւ կամի պատերազմել ընդ Հասան-բէկին, զոր տէր աստուած յաջողումն տայցէ սմա, վասն զի պարիսպ ամուր է քրիստոնէից:

Եւ աւարտեցաք ի քաղաքս Վան, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնիս, եւ նախավկայ սուրբ Ստեփաննոսիս, եւ սուրբ Սահակ հայրապետիս…:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Փիրղ. Նօտ. 229, Դերզին գիւղի եկեղեցի

 

Գրիչ` Յակոբ

Վայր` Արծկէ

 

… Եւ արդ, գրեցաւ սա ի քաղաքս Արծկէ, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնի տաճարիս եւ սուրբ Նշանիս պատերազմի, ի թուին Հայոց ՋԺԶ. (1467), ի թագաւորութեան որդոյ Ջհանշայի`  Հասան-Ալի իմիրզին, եւ ի կաթուղիկոսութեան տեառն Ըռըստակէսի` ընդհանուր Հայոց, Աղթամարայ` տեառն տէր Ստեփաննոսի: Յայսմ ամի յորում Ուզուն-Հասան զՋհանշէն կոտորեաց, եւ մեք յահ ենք եւ ի փախ, եւ ի դառնութեան ժամանակի, ձեռամբ Յակոբ եպիսկոպոսի:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 6390

 

ա

Գրիչ` Կարապետ

Վայր` Ոստան

 

… Եւ արդ, ես` յետինս ի գրչաց եւ անարժանս ի կարգաւորաց` սուտանուն քահանայ Կարապետ… կատարեցի զսա մեղսամած մատամբս ի մայրաքաղաքս ի  յՈստան, ի դուռն Աստուածածնին Քարի, որ է ծովահայեաց, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնիս եւ սուրբ Ստեփանոսի նախավկային. ի հայրապետութեանն տեառն տէր Ստեփանոսի եւ ի թուականիս մերոյ ի ՋԺԶ. (1467) ամին… ի ստոյգ եւ յընտիր օրինակէ, կենօք տառապանօք եւ բազում տրտմութեամբ, ի դառն եւ ի վշտաբեր ժամանակիս, որք կանք ի ձեռս այլազգացն ի ծառայութիւն:

Արդ, որք ճաշակէք յաստուածային բուրաստանէս… յիշեցէք… զիս` զամենամեղ եւ զմեղսաթաւալ գծագրող սորին զԿարապետ, եւ զծնօղսն մեր` զՍտեփանոս քահանայն եւ զՓաշայ, եւ զպապն իմ զՅոհաննէս քահանայն, եւ զեղբայրն իմ զՅովաննէս քահանայ, եւ զքոյրն իմ զԱրմանի, եւ զկենակիցն իմ զՇարմէլէք, եւ զայլ ամենայն արեան մերձաւորսն…:

… Յիշեցէք եւ աստուած-ողորմի ասացէք ստացողի սորին  Սուլտանշին, եւ ծնօղաց նորա, եւ ամենայն զարմից նորա, մանաւանդ ի ժամ սուրբ եւ սոսկալի եւ հաշտարար եւ մեղսաքաւիչ սուրբ պատարագին լի բերանով եւ ուղիղ մտօք աստուած-ողորմի ասացէք Սուլտանշին, եւ իւր ծնօղացն Աւետիսին եւ Ջամելէքին, եւ կենակցին  Նիգարին, եւ որդոցն Մկրտչին, Յովանիսին, Յոհանիսին եւ Մխիթարին, եւ դստերացն Գուլումին եւ Սուլթանին, քըւերցն Խումարին, եւ որդոցն Նորատունկ սարկաւագին եւ Խաչատրուն եւ ջԽալինասին, եւ եղբարցն Շրուվանին, եւ որդոցն Մուրատշին, եւ Պարընգործին, եւ Ջըհանշային, եւ Շայինշին, եւ հօրեղբօրն Թաւաքալին, եւ որդուն Զաքարին, եւ պապուն Մկրտչին, եւ ջոջ մօրն Ուլուխաթունին, եւ  Խաթմելէքին, եւ այլ ամենայն ազգականացն եւ արեան մերձաւորացն նորա, եւ աստուած-ողորմի ասացէք նոցա, զոր աստ գրեցաք…

 

բ

ծաղկող` Մինաս

 

ԶՄինաս բազմավէր հոգի ամենայն մեղաւք ի լի նկարող յիշեցէք ի բարին Քրիստոս, եւ աստուած զձեզ յիշէ ի յիւր միւսանգամ գալուստն, ամէն:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Սեբաստիա, ս. Նշան 31, ՀԱ, 1925 սիւն. 258-259

 

Գրիչ` Կարապետ

Վայր` Ոստան

 

… Պատուական քահանայն Յովհաննէս ցանկացող եղեալ այս աստուածախօս սուրբ աւետարանիս ետ գծագրել զսա ի հալալ եւ քրտնաջան վաստակոցն իւրոց յիշատակ բարի հոգոյն իւրոյ, եւ ծնողացն իւր` հօրն Թումային, մօրն Մռջանին, եւ կենակցին` փոխեցելոյն ի Քրիստոս Նշխունին, եւ որդոյն Սարգիս քահանային, եւ զաւակաց նորին, եւ կենակցին Սուլտանին, եւ տղայոցն Տովլաթիարին եւ Թիւմին, հօրեղբօրն Յովհաննիսին եւ Սիմէօնին, պապին Մարտիրոսին, եւ ջոջ մօր  Ղըբելին, եղբօրն Ջանիբէկին, եւ քըւերն Խալիմին, մօրքրոջն Սառային, տանուտիրոջն Յովհաննիսին, որդոյն Աստուածատրոյն, դստերացն Սաղտաղատլուին, որդոյն Թորոսին, հօրքըւերն Շարմէլէքին, եւ զաւակացն Սիմէօնի, Յոհանիսի եւ  Յովանիսին, եւ այլ ամենայն արեան մերձաւորացն եւ ամենայն ազգականացն իւր` կենդանեացն եւ հանգուցելոցն ի Քրիստոս…:

Եւ արդ, ես` յետինս ի գրչաց եւ անարժանս ի կարգաւորաց` սուտանուն քահանայ Կարապետ` տեսի զսէր եւ զփափագ պատուական քահանային Յովհաննիսին եւ զորդոյն  զՍարգիս քահանային, զոր ունէին առ հոգեւորն, եւ իմով իսկ տկարութեամբ եւ անարժանութեամբ ի յանձն առի եւ ամենակարողն զօրութեամբն աստուծոյ կատարեցի զսա մեղսամած մատամբս իմոյ ի մայրաքաղաքս ի  յՈստան, ի դրունս սուրբ Աստուածածնին Քարի, որ է ծովահայեաց, ընդ հովանեաւ սորին եւ սուրբ Ստեփաննոսի նախավկային, ի հայրապետութեան տեառն տէր Ստեփանոսի եւ ի թուականին Հայոց ի ՋԺԶ. (1467) ամին:

 

ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ՏՈՒՄԱՐԻ ՅԱԿՈԲԱՅ ՂՐԻՄԵՑՒՈՅ

Երեւան 9222, զ

 

Գրիչ` Ստեփանոս

Վայր` Տարօնոյ գաւառ, Եղրդոտ վանք

 

Իսկ ի մեր սկսանելն եւ ի գրել զՏումարատետրս ի ՋԺԶ. (1467) թվականին Հայոց, ի խնդրոյ ցանկալի եւ սրբասէր կրօնաւորին (քերված) սուրբ աստուածածնէն, վասնորոյ աղաչեմ զամենեսեան արտասւալի դիմաւք յիշեցէք առաջի անմահ գառինն Քրիստոսի զկուսակրօն աբեղայն զԴաւիթ, եւ զիւր վարդապետն` զծաղկեալ ալեաւք ծերունին զտէր Նիկողաոսն, եւ զհայրն իւր զԱպտլմսէհն, եւ զմայրն իւր զՇամամ, եւ զեղբայրն իւր զՅովաննէս, եւ զամենայն արեան մերձաւորսն իւր…:

Գրեցաւ տումարատետրս ընդ հովանեաւ սուրբ Յովանիսին, սուրբ Աստուածածնին, եւ սուրբ Ստեփանոս նախավկային, եւ սուրբ Գրիգոր մեր լուսաւորչին, ի գաւառն Տարօնոյ, ի հռչակաւոր վանքս Եղրդոտ կոչեցեալ, ձեռամբ յոգնամեղ եւ անարժան գրչի  Ստեփանոսի: Վա՜յ ինձ հազար բերան, որ զանունս ունիմ եւ զգործս ոչ. աղաչեմ զձեզ, որ միոյ ողորմու արժան առնէք զանարժանս. եւ Քրիստոս ողորմի ձեզ եւ մեզ եւ ամենայն քրիստոնէից ննջեցելոցն, ամէն:

Բայց աղաչեմ զօրինակողսդ, որ ուշիմ մտօք շարագրէք զսա, զի տումարական արհեստ անհնար է առ ի ներընդունել զյաւէտն եւ զնուազն, զի բոլորովին արհեստս այս ի վերայ ճշմարտութեան է հիմնաւորեալ, եւ ստութիւն ի սա ամենեւին անկար է առ ի ներգործել…:

 

ՇԱՐԱԿՆՈՑ

Երեւան 8393

 

Գրիչ` Մարգարէ

Վայր` Մեծկերտու գաւառ, Սիրունքարի վանք

 

ա

 

… Գրեցաւ եղանակաւոր տառս ի թու. ՋԺԶ. (1467), ի սուրբ ուխտս որ կոչի Սիրունքարի, ի գաւառիս Մեծկերտու, ընդ հովանեաւ սուրբ Յակովբա, ձեռամբ բազմամեղ գրչի  Մարգարէ սուտանուն կրաւնաւորի, յիշատակ ինձ եւ ծնաւղացն իմոց Ներսէսին եւ Խութանին:

Արդ, աղաչեմ ըզձեզ զամենեսեան, ով ոք տեսանէք կամ եղանակէք յիշեսջիք ի Քրիստոս զՄարգարէ անպիտան գրողս եւ խոշորութեան եւ սղալանաց մի մեղադրէք,  զի կար մեր այս էր, զի հարցըտես չունէի եւ անճարեցա եւ գրեցի ի լաւ եւ յընտիր աւրինակէ, որ ասի Խլուկ: Այլ եւ յիշեսջիք ի Քրիստոս աստուած զառաջնորդ սուրբ ուխտիս զտէր Ստեփանոս եպիսկոպոսն եւ զայլ միաբան եղբարքս, որ կան ի սմա` զԲ. (2) ջՊաւղոս ծեր քահանայքն, եւ զԿիրակոս կրաւնաւորն, եւ զԱլէքսիանոսն, եւ զՅովանէսն, եւ զԳ. (3) դերաբոյսք մանկտին` զԿարապետն եւ զԳրիգորն եւ զՅովաննէսն, եւ զհաւատուոր մայրապետն, որ աշխատէր եւ պատրաստէր զմարմնաւոր կերակուրն, եւ ձեզ յիշողացդ եւ մեզ յիշեցելոցս, առհասարակ, որորմեսցի Քրիստոս աստուած, ամէն:

 

բ

 

Ո՜վ սպասաւորք եկեղեցոյ, յորժամ տեսանէք կամ պաշտէք յիշեցէք ի Քրիստոս զանիմաստ գրչակս  զՄարգարէ մեղաւք լցեալս եւ անմեղադիր լիցուք, զի ժամանակս թամզուն ամիսն էր, եւ թանաքն մած էր, եւ կար մեր այս էր. եւ մեզ եւ ձեզ ողորմի Քրիստոս, ամէն:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Սեբաստիա, ս. Նշան 30, Հ. Ա. 1925, սիւն. 257

 

Գրիչ` Ստեփանոս

Վայր` Կիւրղի վանք

 

… Արդ, գրեցաւ ի թուականութեանս Հայոց ՋԺԶ. (1467), ի վանքս որ կոչի Կիւրղի, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնին եւ սուրբ Լուսաւորչին եւ սուրբ Յովհաննու աւետարանչին եւ սուրբ Նշանին եւ այլ բազմահաւաք սուրբ նշանացս, որ աստ կան հաւաքեալ, ի յառաջնորդութեան տէր Ստեփանոսի եւ Կարապետ վարդապետիս եւ այլ սրբասէր կրաւնաւորացս եւ միաբանիցս սուրբ ուխտիս, ձեռամբ բազմամեղ եւ անարհեստ գրչիս  Ստեփանոսի, զի այսչափ էր կար մեր. եւ անհաւասարութեան եւ խոշորութեան եւ սխալանացս մի մեղադրէք…:

Ես նուաստ հողս Սահակ երէցս զմտաւ ածի զայս ամենայն եւ յիշեցի զբան մարգարէին որ ասէ, թէ Երանի որ ունիցի զաւակ ի Սիոն եւ ընտանեակ յԵրուսաղէմ… ի յիշատակ ինձ եւ ծնաւղաց իմոց`  Տէր-Պարոնին եւ մաւրն իմոյ Մամա-Խաթունին, եւ կենակցին իմոյ, եւ դեռաբոյս զաւակին իմոյ Խաչատուրին, զոր տէր աստուած վայելել տացէ…: Յիշեսջիք սրտի մտաւք ի մաքրափայլ աղաւթս ձեր զփցուն եւ զխոշոր գրչով զՍտեփանոս, եւ յանդգնութեանս իմոյ ոչ մեղադրել, զի կար մեր այս չափ էր:

Եւ կրկնակի յիշեսջիք զՍահակ երէցն…:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 5553

 

ա

Գրիչ` Ստեփանոս

Վայր` Կիւրղի վանք

 

… Արդ, ես` նուաստ հողս Ստեփանոս, ծոյլս եւ անարժանս յեպիսկոպոսաց դասուց, որ միայն զանուն ունիմ եւ ըզգործ ոչ, որ լոկ անուամբ եմ եպիսկոպոս եւ ոչ այլ ինչ իրաւք, միայն յուսացեալ եմ յաղաւթս սրբոցդ, որ գայք յետ մեր եւ աստուած-ողորմի ասելով, զի եւ դու[ք] գըտջիք ողորմութիւն ի յողորմածէն, աստուծոյ:

Արդ, գրեցաւ սա ի թուականութեանս Հայոց Ջ. ԺԶ. (1467), ի վանքս որ կոչի Կիւրղի, ընդ հովանեաւ սրբոյհոյ Աստուածածնիս, եւ սուրբ Լուսաւորչիս, եւ սուրբ Յովհաննու աւետարանչին, եւ սուրբ Նշանացս, ի յառաջնորդութեան սուրբ ուխտիս տէր Ստեփանոսի եւ Կարապետ վարդապետի, զոր տէր աստուած հատուցումն առնէ երախտեաց նոցա ի յիւր միւսանգամ գալստեանն, եւ Գրիգորի փակակալին սուրբ տաճարացս, եւ այլ կրաւնաւորացն ամենեցուն, զոր յանուանէ ոչ կարեմք գրել զամենեցունցն:

Արդ, աղաչեմ զձեզ… յիշեցէք սրտի մտաւք ի մաքրափայլ աղաւթս ձեր զփծուն եւ զանարհեստ գրչակս եւ սղալանաց սորա եւ անհաւասարութեան գրոյս ոչ մեղադրել, զի կար մեր այս չափ էր, զի դուք զմեր սղալանս ոչ յիշէք եւ աստուած զձերն չյիշէ: ստացող եւ կազմող` Գրիգոր վայր` Աւթմընա վանք (մերձ ի Տիվրիկ)

 

բ

 

Ես` Գրիգոր աբեղայս, որ փափաքեցա այս սուրբ եւ աւետաքարոզ Աւետա րանիս եւ մարգարէին բանին, թէ` Երանի որ ունիցի յիշատակ ի Սիովն եւ ընդունեակ յԵրուսաղէմ, եւ գրել տուի զսուրբ Աւետարանս ինձ եւ ծնաւղաց իմոց յիշատակ` ներկըրար Գրիգորին, եւ մաւրն իմոյ Շուշանին` զփոխեցեալն առ Քրիստոս, եւ մաւրուն իմոյ մըղտեսի  Մելիքին, եւ եղբարցն, եւ ազգականացն, եւ ամենայն արեան մերձաւորացն, ի հալալ արդեանցն իմոց, եւ դըրի յիշատակ ի վանքն որ կոչի Աւթմընա, ի դուռն սուրբ Աստուածածնին եւ սուրբ Յակովբայ, ի հայրապետութեանն տէր Մըկրտչին, եւ Բարսեղին, եւ Մարտիրոս աբեղին  Վաւտըրցուն:

Այլ խնամով պահողքն աւրհնին յաստուծոյ, եւ ի սուրբ յաստուածածնէն, եւ ի սուրբ Յակովբա սքանչելագործ սուրբ խաչէն, եւ վատթար պահողքն պատժին յաստուծոյ եւ ի սրբոց նորին:

Այլ եւ փակակալ սուրբ ուխտիս զգաստութեամբ լիցի, զի յորժամ ահ անկանի եւ փախուցանէ եւ տանի ի քաղաքն, եւ յորժամ  խաղաղութիւն լինի` դարձուցանէ եւ բերէ ի վանքն, զի մի ապերախտ գտանիցի յաւուրն դատաստանին: Այլ եւ յայն սակս գրեցաւ, զի յորժամ զտաւնն սուրբ աւետարանչին կատարեն եւ զ'Էր ընդ եղբարսն կարդայք, եւ հետ ժամ արձակմանն` զյիշա տակարանն կարդայք, եւ Քրիստոս որդի ասէք, եւ հայր մեր որ յերկինս ասէք, եւ աստուած ողորմի ասէք, եւ թողութիւն խնդրէք յաստուծոյ եւ աստուած զձերն թողցէ ձեզ` զյանցանըս ձեր, ամէն…:

Արդ մի ոք իշխեսցէ հանել զսա ի դրանէ սուրբ Աստուածածնէս եւ ի սուրբ Յակովբայ. ոչ առաջնորդ, ոչ հայրապետ, եւ ոչ ազգական, եւ ոչ գեղի կամ երէց կամ տանուտէր, եւ կամ այլ ոք: Եթ[է] յանդգնի ոք եւ հանէ զսա ի դրանէ սրբոցս` նա պատիժ կրեսցէ յաստուծոյ եւ ի սրբոց նորա, այլ խնամով պահողքն աւրհնին յաստուծոյ եւ յամենայն սրբոց նորա, ամէն եւ եղիցի:

 

գ

 

Եւ զկազմող սուրբ Աւետարանիս` զԳրիգոր սուտանուն կրաւնաւորս, զմեղաւք խոցեալ հոգիս, եւ զծնաւղսն իմ` զԳրիգոր ներկըրարն զՏիվրիկու քաղաքին, եւ զմայրն իմ զՇուշան` զփոխեցեալսն ի Քրիստոս, եւ զմղտեսի  Մելիք մայրն իմ, որ յոյժ աշխատութեամբ սնոյց, եւ զամենայն արեան մերձաւորսն իմ` աղաչեմ զձեզ, ո՜վ սուրբ կրաւնաւորք, յիշեսջիք ի մաքրափայլ յաղաւթս ձեր. եւ որք յիշէ յնշեալ լիջի ինք ի Քրիստոսէ աստուծոյ մերոյ, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս, ամէն:

 

ՃԱՇՈՑ

Նիկոմեդիոյ առաջնորդարան, Մ. Տ. Մ.

 

Ստացող` Ճուվան

Վայր` Սեբաստիա

 

Ի թվ. ՋԺԶ. (1467) բերաւ աստ: Յիշատակ է սուրբ գիրքս մղտիսի Ճուվանին, ի քաղաքիս Սեբաստիոյ, ի շուկայի մահալայն, ի դուռն սուրբ Աստուածածնի եկեղեցոյ:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

ՍՑՎ 111 (900), հտ. Ա, 497-498

 

Կազմող` Աբրահամ

Վայր` Պաւնտոս քաղաք (Տրապիզոն)

 

Կազմեցաւ ցանկալի սուրբ աւետարանս ի ծովահայեաց քաղաքս Պաւնտոս, ի դրան սուրբ Ամենափրկչիս, որ է վանք եւ տեղի կրաւնաւորաց ձեռամբ յոգնեղկելի եւ անարժան կրաւնաւորի` Աբրահամ պիտակ անուն վարդապետի…:

Ի թվ. ՋԺԶ. (1467), յամսեանն աւգոստոսի, եւ Հայոց` ահկի:

 

ՅԱՅՍՄԱՒՈՒՐՔ

Բակուրան, «Կիպրոս կղզի», էջ 56-57

 

Հետ. ստացող` Սարգիս եպիսկոպոս, առաջնորդ քաղաքիս Լաւքօշայ

 

… Եւ եղեւ այս, ո՜վ քրիստոսասէր ժողովուրդ, ի Կիպռոս կղզոջ, ի մայրաքաղաքն Լեւքուսիեայ` սքանչելագործութիւնս եւ զնշանս այս, զոր բազում բաղձանաւք կամիմ պատմեզ ձեզ: ի Քրիստոսէ փրկչէն մերմէ մարդեղութենէն ՌՆԿԷ. (1467) ամի եւ ի մեծ թուականութեանս Հայոց ՋԺԶ. (1467), ի հայրապետութեան տեառն Ստեփաննոսի, եւ յեպիսկոպոսութեան Կիպռոսիս տէր Սարգսին, եւ թագաւորի ռէ Ճագին դեկտեմբեր ԺԶ. (16): Եղեալ էր երաժշտութիւն եւ անձին ոչ գայր վասն մեղաց մերոց… եւ բազում ջրհորք եւ աղբերակունք ցամաքեցան. եւ ելեալ Հոռոմնին եւ Ֆրանկնին ի յաղաչանք ի տէր ողորմեան երկու երեք անգամ վասն անձրեւու, եւ ոչ անձրեւեաց: եւ ապա յետոյ հայոց ազգս առին հրաման ի Ֆռանգաց, զի եւ նոքա ելանիցեն ի յաղաչանք ի տէր ողորմեան. եւ ժողովեցան եւ ելին եպիսկոպոսն եւ քահանայքն եւ ժողովուրդքն եւ վանականքն, արք եւ կանայք, ծերք եւ տղայք առհասարակ. եւ ապաւինեցաք ի գթութիւն խաչեցելոյն վասն մեր Քրիստոս աստուծոյն եւ ի սուրբ Խաչ նորին սուրբ նշանին Հայոց, որ կայ այժմ ի քաղաքին  Լեւքուսեայ` զսքանչելագործ: Եւ ընթացան ամենքին առհասարակ սուրբ զգեստիւ շուրջառաց, եւ սուրբ նշան աւ եւ սուրբ աւետարանաւ, սաղմոսիւք, աւրհնութեամբ եւ երգովք հոգեւորաւք եւ բազում արտասուաւք եւ պաղատանաւք ելեալ ի յարեւելից դռանն քաղաքին եւ գնացեալ մինչ Ասորոց վանքն սուրբ Խաչն, եւ անտի դարձեալ եկեալ պաշտելով ի քաղաքն, եւ մտեալ ի միւս դուռն Արեւմտից քաղաքին. եւ երկինք եւ աւդն ամենեւին պարզ էր իբրեւ զամառնային, եւ եկեալ ի տեղի մի որ կայր ջուր, եւ որժամ ընթերցան զսուրբ Աւետարանն եւ զաղաւթսն, եւ հասուցեալ զսուրբ Նշանն ի ջուրն, ո՜վ զարմանալի հիացմանս, զի ի նոյն ժամայն ամպեց երկինքն արեւմտից հիւսիսոյ կողմն եւ սկսաւ անձրեւ, եւ մինչեւ զերկիրն լիացոյց: Եւ ուրախացեալ բերկրեցան ամենայն հաւատացեալ քրիստոնեայքն եւ առաւել Հայոց ազգս, որ փառաւորեաց զսուրբ Նշանն: Եւ ծանեան ամենայն ազգ քրիստոնէից, զի ճշմարիտ եւ ուղղափառ հաւատ է Հայոց ազգս…:

 

ՅԻՍՈՒՍ ՈՐԴԻ ՆԵՐՍԻՍԻ ՇՆՈՐՀԱԼՒՈՅ

Երեւան 6042

 

Գրիչ` Սողոմոն

Վայր` Երուսաղէմ

 

… Արդ, գրեցաւ Յիսուս որդիս ի սուրբ քաղաքս երուսաղէմ, ի վանքս սուրբ Փրկչի, ի թըւիս Հայոց ՋԺԶ. (1467), ձեռամբ յոգնամեղ եւ սուտանուն աբեղայի Սողոմոնի, որ անուամբս միայն կոչիմ եւ գործովս եմ յոյժ հեռի. ի խնդրոյ եղբաւր մերոյ Յովաննէս միակեցի` մահդասի եւ   ճգնազգեաց առաքինի:

Արդ, աղաչեմ զամենեսեան, որք հանդիպիք սմա, յիշեցէք ի մաքրափայլ եւ ի մեղսաքաւիչ յաղաւթս ձեր զՅովաննէս միակեցն, որ ստացաւ զսա ի վայելումն անձին իւրոյ, եւ յիշատակ յետ իւր հոգոյ իւրոյ, եւ ծնողաց իւրոց` հաւր եւ մաւր իւրոյ, եւ եղբաւրն`  Կարապետին, եւ ամենայն արեան մերձաւորաց իւրոց: Նա եւ զեղկելի եւ զանպիտան գրիչս անարհեստ` զՍողոմոն, հանդերձ ծնողիւքն իմ, յաղաւթս յիշեցէք եւ մեղաց թողութիւն խնդրեցէք ի Քրիստոսէ առհասարակ վերոգրելոցդ ի սմա, եւ զձերն թողցէ Քրիստոս աստուած, զի ի միասին ցնծասցուք ի Քրիստոս, եւ նմա փառք յաւիտեանս, ամէն:

 

ՅԱՅՍՄԱՒՈՒՐՔ

Երեւան 7433

 

Գրիչ` Մարտիրոս

Վայր` Կաֆա

 

… Տեսեալ զայսպիսի գանձս աստուածային, ցանկացաւղ եղեալ աստուածային գանձուցս եւ եռափափաք սիրով եւ յոյժ բաղձմամբ սրտիւ ես  Մարտիրոս անպիտան կրաւնաւորս, եւ գրեցի զԱյսմաւուրքս զայս յիշատակ հոգւոյ իմո եւ ծնաւղացն, ի թվականութեանս Հայոց ՋԺԶ. (1467), ի նուաղեալ ժամանակիս ըստ իմաստնոց կարծեացն, ի հայրապետութեանն տեառն Առիստակիսի կաթուղիկոսի սուրբ  Էջմիածնին, եւ նահանգիս Հոնաց աշխարհիս արհիեպիսկոպոսին տէր Մաղաքիայի ամենայն հիւս[իս]ական կողմանց, եւ յաջորդին իւրո տէր Յովաննէս արքեպիսկոպոսին, գրեցաւ սա ի յ անբարի եւ ի դառն ժամանակիս, որում պակասեաց սուրբք եւ ճշմարտութիւնք ի մարդկանէ, եւ նուազեաց յերկրի փափաքումն սուրբ գրոց եւ ընթերցումն սուրբ բանից աստուածայնոց:

Արդ, ստացաւ զսա յայսմ ժամանակիս վերոգրեալ Մարտիրոս անպիտան կրաւնաւորս, եւ գրեցի զսա ձեռամբ իմով եւ եդի յիշատակ ի եկեղեցիս սրբոյն Յակոբա Մծբնա հայրապետին, ի յիշատակ հոգւոյ իմոյ, եւ ծնողաց իմոց` Ստեփաննոսին, եւ մաւրն  Էտիլ-Մելիքին, եւ եղբարցն Խաչերեսին եւ Ավետիքին, եւ քրոջն Պէմելիքին, որ տարաժամ մահուամբ գնացին առ Քրիստոս յոյսն ամենեցուն:

Այլ եւ յիշեսջիք եւ նախապապսն` զտէր Տուրն եւ  Ստեփաննոսն եւ զհաներսն` զԳարանէն, եւ զՆշոհորն:

Եւ դարձեալ, յիշեսջիք զմաւրքոյրն զՀռիփսիմէն եւ զՇիրին-Մելիքն` զհանգուցեալն ի Քրիստոս: Այլ եւ յիշեսջիք զհաւրքոյրն զՄար-Տիկինն եւ զՖռանկ-Խաթունն, ընդ նմին յիշեսջիք եւ քեռին իմ Յուսէփն, զորդին իւր  զՊարոնլուսըն, զոր տէր աստուած երկայն աւուրս արասցէ, ամէն: Այլ եւ յիշեսջիք ի մաքրափայլ աղաւթս ձեր զնախնիքն մեր` զկենդանիսն եւ զհանգուցեալսն ի Քրիստոս, ամէն:

Դարձեալ, յիշեսջիք զառաջնորդ վանացըս` զարհիեպիսկոպոսն զտէր Մաղաքիայն, որ միշտ եւ հանապազ մեզ հոգեւոր եւ մարմնաւոր կերակրաւ ուրախացուցանէ զմեզ, զոր տէր աստուած զինքն իւր անմահական կեանս ուրախ առնէ` զիւր հոգին եւ զիւր ծնողացն, եւ զտէր  Յովաննէս եպիսկոպոսն իւր յաջորդ եւ ժառանգապահ իւր սուրբ աթոռոյ, ամէն:

Այլ եւ յիշեսջիք զտէր Խաչատուրն, զաւրինակիս շնորհաւղն, զոր տէր աստուած փոխարէն հատուսցէ զիւր արքայութիւն, ամէն:

Այլ եւ յիշեսջիք զվանիցս միաբան եղբարքն` զտէր Ղազար կրաւնաւորն, եւ զտէր Ստեփանոս աբեղան, որ զգրոցս թուղթն կոկեաց, զոր տէր աստուած վարձս տացէ իւր, ամէն, եւ իւր ծնողացն:

Դարձեալ յիշեսջիք զՄեղիտէ զմանկագոյն կրաւնաւորն եւ զծնողսն իւր, որ ծաղկով զարդարեաց զգիրքս զայս, զոր տէր աստուած անփորձ պահէ, ամէն: Այլ եւ յիշեսջիք զհոգեւոր հայրն զՆիկողոս աբեղան եւ զծնողսն իւր:

Դարձեալ, յիշեսջիք զազգակիցն իմ զՄխիթարն եւ զՄկրտիչն:

Արդ, աղաչեմ զձեզ ամենեսեան, որք հանդիպիք սուրբ նահատակութեան գրոցս կարդալով կամ աւրինակելով, արժանի առնէք յիշման հանդերձ ամենայն վերոգրեալ յիշեցելովքն, զի ի ձեռն սրբոց մարտիրոսացն եւ նահատակացն բարէխաւսութեամբ թողցէ զմեղս նոցա եւ փրկեսցէ յանշէջ գեհենոյն եւ յանզերծանելի տ անջանացն, եւ իւր աստուածային բարեացն եւ երկնից արքայութեան արժանաւորեսցէ…:

… Գրեցաւ գիրքս այս ի մաքրափայլ ի Կաֆա, առ ոտն սրբոյն Աննաի` մաւր տեառն Մարիամու աստուածածնի, եւ առաջնորդութեան սրբոյ ուխտի վանացս` տէր Մաղաքիա արհեպիսկոպոսի ամենայն հիւսիւսական կողմանց:

Ես Մարտիրոս աբեղաս, որ ստացա գիրքս զայս եւ ձեռամբ իմով գրեցի` յիշատակ հոգւ[ոյ] իմո եւ ծնողացն եւ վերոգրեալ ննջեցելոցն: Եւ յիշատակ կու դնեմ, ի սուրբ Յակոբ եկեղեցին յիշատակ. ոչ ոք իշխող չի լինա` ոչ ազգ, ոչ տակ, ոչ երէց, ոչ տանուտէր իշխանութիւն չունենա, որ զայ ս գիրքս կամ ծախելոյ, կամ գրաւելոյ, կամ զյիշատակսն ջնջելոյ, եթէ ոք յանդգնի կամ գրաւէ կամ այլ ինչ` զպատիժն ի Քրիստոսէ եւ ի սուրբ արեամբ նահատակեալ վկաիցն առցէ…:

Ընդ նմին յիշեսջիք զսուրբ եկեղեցոյն եկեղեցապան` սուրբ Յակոբա` զՄիքաէլ էրէցն, որ միշտ եւ հանապազ, որ աշխատեցաւ հետ առ մեզ, զոր աստուած զիւր զաւակսն տուրս առնէ, ամէն:

 

ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ ՄԻՔԱՅԷԼԻ ԱՍՈՐՒՈՅ

«Արձագանք», 1888, հմր. 10, էջ 129

 

Վկայութեամբն աստուծոյ եւ տէր Մակար եպիսկոպոսին, եւ տէր Պօղոսին, տէր Վարդանն Բաբերդցի ետ զգիրքս զայս յիշատակ իւր, եւ ծնողացն իւր` հաւրն Սիմէոնին եւ մաւրն Շանզատին, եւ կողակցին Փարւարին, եւ եղբարցն իւր Շահյազին եւ Ճանումին, ի ձեռն Ղուկաս վարդապետին, յորժամ ընթեռնուք աստուած ողորմի ասէք դոցա հոգւոյն…:

Ի թվին Հայոց ՋԺԶ. (1467) եւ մարտի ամսոյ ԺԸ. (18) եբեր զգիրքս զայս որդին ասաց թէ ԺԲ. (12) սպ[իտակ] եւ առի: Պատճառն այն է, որ գրաւ էր դրել:

 

ՄԱՇՏՈՑ

Երեւան 4515, էջ 194 (Ղ. Փիրղ. Նշխարք պատմութեան հայոց, Բ. )

 

Գրիչ` Մելքիսէթ

 

… Արդ, ի թուաբերութեանս Հայկազեան տումարի ՋԺԶ. (1467) կատարեցաւ սուրբ գիրքս, որ կոչի Ձեռնադրութիւն, ձեռամբ անարհեստ գրչի Մելքիսէթ սուտանուն քահանայի, ի խնդրոյ հոգեւոր եղբօրն իմոյ տէր Թումայ արհիեպիսկոպոսի: