Հայերէն Յիշատակարաններ

***

ՄՇՈ ՏՕՆԱԿԱՆ-ՃԱՌԸՆՏԻՐ

Երեւան 7629 (1200-1202 թթ. )

Կազմող` [Ներսէս]

Վայր` Մշո Առաքելոց վանք

Ժամանակ` 1205

<601a> Փառք ամենազաւր, ամէնիմաստ, ամէնառատ Հաւր բարերարի, որ անեղական ծնելութեամբ զՈրդի ծնեալ յառաջ քան զամենայն ի կերպարանս Հաւր, եւ Հոգւոյ համագո, աղբիւրաբար բղխմամբ, որ նոյն ինքն ընդ Հաւր եւ ընդ Որդւոյ փառակից եւ զուգահաւասար, բացայայտական երէքանձնական եւ մի իսկութեամբ հաւասարեալ, միահարթ եւ միազաւր, միափառ եւ միաստուած Երրորդութիւն կատարեալ` անձամբ երիւք, <601b> մի բնութիւն, որ ըստ արփիական շնորհին յառաջ\\ացոյց գիտութեամբ բարերարեալ զպարգեւս սքանչելապէս եւ հոգէպատումն գիտութեամբ զմիտս բանականս եւ զձեւս իմաստականս պարգեւատրեալ առ ազգս մարդկան` յառաջացոյց պատմութեամբ եւ նախախնամական խրատու հասեալ առ նոյն արմատս ծննդեան:

Արդ, պատուիրանաւ անդեալ ի ձեռն հարց ցորդիս ըստ այնմ, զոր ասաց գիտողն, թէ Յարիցեն եւ պատմեսցեն զայս որդւոց իւրեանց եւ անդստին յետ այնոցիկ սկսեալ եւ կատարեալ զաստուածագիծ տառիցն պատգամս, որում ի սմանէ առեալ բաժին շնորհաց յիւրաքանչիւր բարբառս արշաւել ի լեզուս բազմախաւսս եւ ձգել զսերմն չափաւոր յերկիր արդիւնարար մտաց, այսինքն զտասնեկին պատգամսն հրագոյն վտակաւք մատռուակեալ ի սրբեցելոցն անաւթ, ոչ քարեղէն եւ զտասնեկին բանս առեալ յեղեղեալ յաղագս տասնեկին մտաւորութեանս, եւ յայսմ սերմանէ տառք բազմացեալ մարգարէախաւս հիմամբք սկսեալ եւ հոգէտաւիղ նուագաւք սակս զերկիր վայելչացեալ ծաղկապաճոյճ գունիւք` զեղեալ եւ լցեալ զհովիտ լեռնականս, աստուածային վայելչութեամբն լցեալ յիւրոցն հիւսեալ, բարձրացեալ եւ լայնացեալ սաղարթ, նորափթիթ հրաթերթեան եւ բոցանշան յարաճաւճեալ եւ միջնալցիկ, երկայնահաս, լայնատարած բազկաւք առ բարձունս արձակեալ, լցեալ եւ խթացեալ, աճեցեալ ծայր, տակաւին եւ ի նմանէ արմատս անդստին ծաղկաւք բոլորապճնող յարփից էից դիմանալի տեսութիւնս, շառաւեղեալ եւ տալ զանշաւշափելի պտղոյն տեսութիւնս, որ ոչ շաւշափի ձեռամբ, այղ լեզուաւ, տակաւին եւ ոչ էրեւի աչաց, այղ մտաց:

Արդ ի սմանէ ստացեալ բազկաց բազմաց զաննիւթեղէնն եւ զանկերպարանն իւրաքանչիւր ոք յիւրում բուրաստանի տարեալ անգեաց զպատուաստաշէն ծաղիկս, սփռեալ այնր հաւասար լայնագոյն շուշանին` գաղափարեալ ի ծովական մթէրից նորա, արձակեալ վտակք գետախաղաց` գետահոսեալ յանձնաւոր գաւառս, լցեալ եւ արկեալ վտակս յանդաստանս բազումս, որով առոգանեն աստուծային ցողովն զանդս հոգեւորս եւ պարարեն զդալարացեալ պարտէզս աննիւթականս:

Արդ, սմին բազումք հետեւեցին հեծեալ յիւրաքանչիւր երիւարս եւ հետեւեալ զկնի հետոցն այնոցիկ` զթակոյկ ստոմանեացն լցեալ յայնմ ծաւալուտ աղբիւրէն ըստ իւրաքանչիւր կարի, եւ լցեալ բեռամբք զանաւթս մտաւորականս, որ իմաստասիրեցին զբաժակն անապական, եւ ոմանք թեւակոխեալ լեռնական հովտացն, որ առ բարձուն էր հասեալ, եւ առեալ զծիրանատեսիլն եւ կանաչագեղ գոյնս` ջան ի մտի եդեալ սպիտակափայլ դեղնագունեան զծաղկաձեւեալ բուսուցեալ մեզ զբանս եւ այլս յանդնդային պտուտիցն խորասոյզ եղեալ սողեալ եւ ստեալ ի բազմութիւն ականց առ ի նմանէ ընչեղեալ զհրածին մարգարիտն, որ յաղագս հրոյ եւ ջրոյ գոյանա, որ նման երեւեցան մարգարէք եւ առաքեալք եւ վարդապետս հոգէմատեանս, յիւրաքանչիւր ժամս եւ ի ժամանակս եւ արս երեւելիս եւ իմաստասիրականս, որոյ հետամուտ եղեալ եւ յայսմանէ եղելոց ոմանք տեղեկացեալք ի ծիրանատեսիլ ծաղիկն որպէս երամք մեղուաց հաւաքեալ զառաջանիւթեան մանրագորն յառուամէջս <602a> սպիտակաթերթեան գումարտիցն եւ զ\\ուջոցական ճանապարհս լցեալ քաղցրութեամբ մեղու երկնային աւդովն պարզ եւ յըստակ երեւեալ որպէս զշիփոր բաժակի, որոյ առաջին զայս սկսեալ ըստ այսմ կանոնի:

Այր ոմն իմաստուն, որոյ անուն Սողովմովն, ոչինչ հարուստ ամաւք նախագոյն եղեալ` աշխարհէ Արեւելից` դաշնաւոր անուանեալ ծովուն Գեղագունաց վանաց վանական Մաքենտենից ուխտական, սրբազարդից արանց առաջնորդի, թէ ո՞րպէս տեղեկացեալ այսպիսի մեծ քննութեանց եւ յո՞րպիսի հիմանց հաստատեալ զայսպիսի շինուած աստուածեղէն զհաստատեալ կանոն տաւնից ժողովոց եւ զվսեմական արտադրութիւնս հոգէպատումն ճառից պատմութեանց եւ զժողովոց արդարոց զզինուորական գովութիւնս, սակայն եւ ի նմանէ առեալ զթելադրելի աւրինակս ուխտաւորաց երջանկաց, յաւրինեցին ընդ միտ ածելով, ոչինչ նուազ ի նորացոցն գրելոցն:

Վասն զի սա արմատ եղեալ ի հայրական աթոռոյն, որ նախ քան զդրախտն իմանի, տունգ երկնագունակ, վասն զի ծովացեալ բանն Աստուծոյ եւ գերապանծեալ գիտութիւն նորա հորդահոս ելից զվայրս զայս, զոր վերագոյն երկնի նման:

Սա է ծովն տիեզերական, զոր ասաց նախագոյն մարգարէիցն Մովսէս, թէ Հոգի Աստուծոյ շրջէր ի վերայ ջրոյ, որում հովանացեալ Հոգի Աստուծոյ` գայր եւ երթայր ի վերայ ծովուս այսորիկ` ծնանելով ի սմա զկայտառունս վայելչատեսակս:

Սա է լեառն բարձու աստուածական ցաւղով պարարեալ, որով խրախանան ի սմանէ եւ ի ճարպոյ սորա հաւտք եւ հաւտապետք անդաստան հովուաց լերինն գեղեցկութեան ի բազմաց լսելիս եւ ի քիմս, եւ բարձրացեալ տեսութեամբ գետս աշխարհաքարոզս զբանն հնչեցեալ ըստ այնմ, զոր Եսայեաս ձայնեաց, թէ` Ել ի վերայ լերինն բարձու:

Սա առակաւոր բանն Աստուծոյ, որ յԱւետարանս, թէ Հանէ ի գանձէ իւրմէ զնորն եւ զհինն, վասն զի սա շարադրեալ աւրինաւոր մասամբք, հնախաւսեան վկայութեամբք զարմազան նորոգ պատմութեանս:

Սա էից անձանց Երրորդութեանն հրամանակատար եւ թարգման ի լեզուս լեզուս զպատգամս մեծին Աստուծոյ:

Սա զարդ եկեղեցւոյ աղբիւրաբար բխեալ երկահոսեան վտակաւք, զոր մարգարէն ասէ, թէ Ելցէ աղբիւր ի տանէ Տեառն եւ արբուսցէ զձորն վիճակաց, քանզի սովաւ կենդանեաց ցնծութիւն, տեսողաց բերկրումն եւ ընթերցողաց արբումն մատռուակութիւն, ոչ փոխատրաբար, այղ փոխարկաբար, ի բերանոյ ի լսելիս, տակաւին եւս մեռելոց աննուաղելի յիշատակ, միջնորդական սահման եւ կամուրջ առ Աստուած երթալոյ:

Արդ, զկա առցէ բանս, թէ զիա՞րդ եւ ուստի՞ զայս աստուածային գանձս ստացաւ: Այր մի պատու[աւ]որ` ռայիս Բայբերդոյ, անուն յորջորջի Աստուածատուր, յոյժ աղքատասէր, մանաւանդ թէ եւ աստաուածասէր, որ եւ սա իսկ ցանկացող եղեալ այսմ սուրբ մատենիս եւ պատուական մարգարտիս. ապա այնուհետեւ շաղկապեցաւ ի սէր այսմ սուրբ բուրաստանիս եւ ապա հոգ տանելով, թէ ո՞վ արդիւք կարող իցէ հասուցանել զիս ի փափագ բաղձանացս. զի Մովսէսն այն աստուածային պատգամաւքն արժանացաւ հպիլ առ Աստուած: Եւ ապա խնդիր արարեալ յոգնաիմաստ գրչի եւ գտեալ քահա[նա]յ մի ի գաւառէն Կարնայ որումն Վարդան կոչեցեալ, հմուտ եւ <602b> վարժ ամենայն արհեստի գրչութեան, եւ նա յանձին կալեալ եւ աւգնականութեամբն Աստուծոյ սկիզբն արարեալ եւ ապա զկնի ամաց եհաս յաւարտ բանիս:

Եւ ի կատարման գրոցս` սուլտանն Սեւաստիոյ ժողով արարեալ անհուն բազմութեամբ` նմանեալ անբարշտին Յուլիանեայ, փքացեալ լեռնացեալ եհաս ի Թէոդուպաւղիս, եւ անդի կամէցեալ անցանել յաշխարհս Հայոց եւ Վրաց: Եւ ամենեւին մոռացաւ զԱստուած եւ յուսացաւ ի նանրութիւն իւր, կամէր յաւարի առնուլ զաշխարհս ամենայն:

Իսկ աւգնականութեամբն Աստուծոյ եկին հասին զաւրքն Վրաց եւ մեծն Զաքարիէ հանդերձ Իւանեի հարազատաւն իւր եւ այլ աստուածասէր իշխանաւք եւ նախարարաւք եւ յոգնախումբ խառնիճաղանջ բազմութեամբ հասին ի վերայ անաւրէն զաւրացն Տաճկաց եւ յանխնա կոտորեցին զնոսա, զոմանս ձերբակալ արարին, եւ ոմանք ի փախուստ դարձան, բայց սուլտանն անվրէպ մնաց, սակայն զաւարոյն զթիւ ո՞ կարէ գիտել` զոսկւոյն եւ արծաթոյ եւ զմետաքսի, զերամակս ուղտուց, ձիոց եւ ջորւոց:

Եւ յայսմ ամի ի սադրելոյ չարին ըմբռնեցաւ այրս Աստուածատուր ի ձեռն ամիրային իւրոյ Ալադին կոչեցեալ: Որ եւ ի ձեռն այնմ գազանի Աստուածատուրն այն ընկալաւ զվախճան, եւ յափշտակեցին զստացուածս նորա, եւ ոչ մնաց եւ ոչ մի ինչ, բայց այս գիրքս: Ապա դատաւոր քաղաքին ձեռն յառաջ տարեալ զուր պատճառանաւք բանս ի վերայ եդեալ, թէ հինգ հարիւր պաւտատ մնաց ինձ առ Աստուածատուրն: Եւ իբրեւ այս այսպէս եղեւ, ապա այնուհետեւ չու արարեալ դատաւորն, եկն բնակեցաւ ի հռչակաւոր քաղաքն Խլաթ. եւ Բ ամ կայր ի պահեստի եւ ոչ ոք գիտաց, եւ ապա կամեցաւ վաճառել, եւ ոչ ոք կարէր գամագիտ լինել, զի բազմագին կամէր վաճառել:

Ապա հարազատ եղբարք անձինք Գ քահանայք գեղջն Դանջան կոչեցեալ, որ է առ դուրս քաղաքին, եւ անուանք նոցա միումն Ստեփանոս, իսկ միւսոյն Վարդապետ եւ երրորդին Յովաննէս, որ եւ նոքա ազդ արարին մեզ, զի էին միաբանք Սուրբ Առաքելոցս, նամակ արձակելով, թէ գանձ պատուական կայ ի քաղաքիս: Եւ մեր լուեալ զայս` եռափափագ սիրով շաղկապեցաք ի սէր սըմին: Ապա հոգելից եպիսկոպոսապետս մեր` տէր Եսայի, զմովսիսականն ստացեալ սէր, ելեալ Դ քահանայիւք` փոյթ ընդ փոյթ գնաց ի Խլաթ` յաղագս խնդրոյս այսորիկ, եւ ոչ կարաց հասանել ի փափ[աք] բաղձանացն, քանզի ժամանակն ձմեռային [էր]: Եւ այլ եւս սպաս[աւ]որք սուրբ ուխտին, որ կոչի Արծկէոյ վանք, եւ նոքա եւս քան զեւս վառեցան բորբոքեցան ի սէր սուրբ կտակիս: Իսկ Բոծորն այն, զոր յառաջագոյն կանխեցաք ասացաք, իբրեւ ետես զջերմեռանդ սէր մեր, եւս առաւել զԱրծկեցի սուրբ քահանայիցն, ապա զգինն եւս առաւել աճեցոյց: Եւ իբրեւ այս այսպէս եղեւ, յայնժամ սուրբ եպիսկոպոսս մեր թոյլ տուեալ վայր միեւ եկն ի վանքս, ապա նոյնպէս եւ Արծկեցի քահանայքն դարձեալ գնացին, եւ մի ամ այլ մնաց գիրքս առ Բոծորն այն: Ապա ի գալ միւս ամին խնդիր արարեալ, թէ գիրքս Ղազարու վանիցն է, զի առաջի գնող այն մեծ եպիսկոպոսն է: Ապա յառաջ ասացեալքն` Գ (3) հարազատքն, որ ի Դանջան, դարձեալ գրով ազդ արարին մեզ:

Սակայն թէպէտ եւ սէր սմին ստիպէր զմեզ, բայց գնոյն անկարող էաք: Ապա քահանայ ոմն` անուն նորա Յովա <603a> ննէս, ի Միջնաղբերաց էր եւ միաբանեցաւ Սուրբ Առաքելոցս, եւ իբրեւ լուաւ զերկչոտ բարս մեր, ապա յառաջ կացեալ քաջալերեաց զմեզ եւ հաստատեաց ասելով, թէ ես աւգնական եմ որչափ իմ կարն է, ապա ըստ բանից նորա այժ առաք ի զաւրութենէն Աստուծոյ:

Յայնժամ Սարգիս վարդապետն Ե (5) փիլիսոփայիւք, որոց անուանքն գրեալ են ի դպրութիւն կենաց, Յուսիկ, եւ Ռստագէս, Աւետիս, եւ Ստեփանոս, եւ Ներսէս` յարուցեալ ուղեկից առնուլ զսուրբ առաքեալսն Քրիստոսի եւ մեծաւ ցանգութեամբ հասին, ուր գանձս աստուածային, եւ յոյժ աշխատեցան, զի ժամանակն ձմեռային էր եւ աւդն` դառնաշունչ եւ ձիւն բազում: Եւ իբրեւ մերձեցան ի մեծահռչակն Խլաթ, եւ մտին կացին ի մէջ մեծահարկի տանուտէրացն եւ աստուածահարկի քահանայիցն Խլաթա եւ Դանջանայ, եւ նոքա մեծաւ ուրախութեամբ յանձին կալան եւ աւգնական եղեն բանիւք եւ արդեամբք, որոց անուանքն գրեալ են ի դպրութիւն կենաց: Եւ զաւրութեամբն Քրիստոսի առաք զ[ը]ղձալիս մեր եւ դարձաք ըստ իմաստուն վաճառականին, որ եգիտ մի պատուական մարգարիտ:

Նոյն եւ մեք առեալ զըսա` դարձաք յերկնագումար յեղբայրանոցս մեր, որ յորջորջի Ղազարու վանս, եւ եդաք զըսա առ դրանս Սուրբ Առաքելոցս: Եւ ոչ եւս կարէուք գնել, զի Ե հազար դրամ խնդրէր Բոծորն այն, որ է տաճիկ, եւ դարձեալ մեծաւ [տառապանաւք] հազիւ կարացաք գնել ի Դ հազար դրամ, եւ փառք, փառ[ք] թագաւորին:

Արդ, նախ առաջին զամենագովելի եպիսկոպոսս մեր տէր Էսայի, եւ որ իւրն գեղեցիկ բարի արգասիւք երեւել համակք գովելիք, որոց անուանք Յակովբ եւ Ստեփանոս եպիսկոպոսք` շնորհիւն Աստուծոյ եւ արդարապէս ուղիղք: Յիշեսջիք զտէր Եսայի ի սուրբ աղաւթս եւ ընդ նմին զիւրսն: Եւ որ յիւր հալալ արդեա[ն]ցն ընծատուր եղեւ մեծանունն տէր Բարսիղ, շնորհելով ընծա ի սուրբ պատուիրանս Ժ (10) դահեկան յիշեսցի ի Տէր:

Եւ զի թէպէտ եւ այս անուն կամացն ջատագով եղեն մեզ, սակայն հայր մեր Աբրահամ առաւել քան զառաւելս հնարէր փոյթ. եւ դաստիարակ նորին տէր Բարսղի, հեզն եւ անարատն եւ պարկեշտն Խաչատուր փիլիսոփայն, որ ըստ կարի եւ նա ետ Ծ (50) դրամ, յիշեսցի: Եւ Յովաննէս Միջնաղբերցի, որ աղբիւրացոյց առատապէս զընծայ ի սուրբ պատուիրանս Աստուծոյ, յիշեսցի: Եւ որ սորայ քաջալերիչք եւ յորդորիչք են աստուածունակ անձինք` Սրապիոն եւ Խաչատուր, յիշեսցին, որ ոչ զըսա միայն յորդորեցին, այղ եւ զբազումս շնորհատու լինել ի գինս գրոյս: Եւ որ ի մեր սուրբ ուխտէս յաւժարամիտք եղեն ի գիրս տալ պարգեւս, եւ նոքա յիշեսցին յողորմութիւնն Աստուծոյ եւ ի մաքուր աղաւթս քրիստոսասիրացդ, են անուանք` Ստեփանոս, որ յորջորջի Ճոնի, եւ միւս Աւետիս Ցրաւնցի. մոքա ետուն ի սուրբ պատուիրանս Աստուծոյ դրամ Ն (400) հարիւր, յիշեսցին: Եւ որ այղ ըստ կարի, Պաւղոս, դրամ Ճ (100), յիշեսցի: Ներսէս Ճ (100), յիշել: Եւ Վարդան եւ իւր եղբայրն Ստեփանոս ետուն եւ նոքա ընծա ի սուրբ պատուիրանն Ե (5) դահեկան յիշեսցին եւ նոքա: Հայրապետն եւ իւր եղբայրն Դալարն շատ աշխատեցան ի քաղաքաւանն Սուշ, եւ էր զոր անձամբ լիապէս շնորհեցին ընծա եւ գինն, յիշ[եսցին]: Տիրատուր էրեց ընծայատրեց ի սուրբ պատուիրանս Աստուծոյ դրամ Ճ (100), յիշեսցի: Եւ որ փակակալն էր Կիրակոս` ի վեր քան զիւր կարն եցոյց զպնդութիւն: Արդ են եւ այլք բազումք, որ մեծ յուսով աւգնական եղեն եւ զի յոլով են եւ անկար է դրոշմել զանունս նոցա: Միայն դիտողին Աստուծոյ թողցուք, որ յառաջ քան զմեր աւգնականելն գրեաց զանունս նոցա ի գիրս կենաց:

Գիւղն անուանի Մոկկունք իւր քահանայիւքն ջերմն սիրով փափագողք եղեն, եւ ետուն լի սիրով ընծայ ի գինս: Կին ոմն ետ դրամ Ճ (100) ի նոյն գեղջէ. յիշեսցի: Եւ այղ որ յաւանիս Մշո աստուածասէր քահանայքն եւ տանուտէրքն աւգնական եղեն, յիշեսցին: Եւ որ ի մեծ քաղաքին Խլաթ պարոնայքն աւգնեցին առաւել Խոցադեղն եւ Աստուածատուր եւՎարդիկ, Քրիստոս Աստուած յիշէ զնոսա յարքայութեան իւրում: Եւ որ ի Դանջնայ Գ հարազատ եղբարքն եւ իւրեանց հաւրեղբայրն Խաչիկ կրաւնաւոր եւ աղաւթասէր. սայ շատ բաղձաց մինչեւ եհաս սուրբ պատուիրանս. յիշեսցին եւ սոքա ամենեքեան:

Յովհաննէս փիլիսոփա, որ անհաս խոնարհութեամբ սպասաւորեաց մեզ, եւ սայ յիշեսցի եւ գրեսցի ի գիր կենաց: Աթանաս, որ աշխատեցաւ ի գնալ ի Խլաթ, յիշեսցի ի Քրիստոս: Պատուական տանուտէրն Ծամիկ անուն դրամ Լ (30) ընծա ի գինն` յիշ[եսցի]: Կին ոմն, Ուզիկ անուն, դրամ Լ (30) ի սուրբ պատուիրանս ընծա` յիշեսցի: Խապազ ոմն Արտավաս անուն, դրամ Լ (30) ետ ընծա յաստուածային պատուիրանս, յիշեսցի եւ նա:

Շնորհիւն Աստուծոյ Հաւր եւ Աստուծոյ Որդւոյ եւ Աստուծոյ Սուրբ Հոգւոյն` ի թուաբերութեան արարչութեանն, որ լինի յիսկզբան լինելութեանն մինչեւ ցայժմ ամք վեցհազարերորդ վեցհարիւրերորդ երեսներորդ, եւ ի ծննդենէ բանին Աստուծոյ լինի ամք հազար երկերիւր եւ չորս, եւ ըստ Հայկազեան տոմարի, որ լինի վեցհարիւրերորդ յիսներորդ եւ չորրորդ (1205), սկսա կազմել զբազմերանեան շտեմարանս աստուածային գանձուց` ի նահանգիս, որ կոչի Ղազարու վանս, ընդ հովանեաւ Սուրբ Առաքելոցս, ի մէջ աստուածատես աստուածախաւս սրբեցելոց եւ մաքրազարդից արանց:

Որք վայելէք եւ զմայլիք ի սմանէ, զորս շարադասեցաք ընդ գրով, յիշեսջիք ի Քրիստոս, եւ զորս ոչ կարացաք գրով յիշատակել` առ հ[ա]սարակ զմիեղէն եղբայրութիւնս, որք այժմ բնակեալ են առաջի դրան Սուրբ Առաքելոցս, առ հասարակ ողորմեսցի մարդասէրն Աստուած, որ ողորմածն է յամենայնի, եւ գրեսցի ի գիրս կենացն յաւիտենից: Արդ ի գնացելումն ամին շինեցաւ ժամատունն. իսկ յայսմ ամի, որ գիրքս կազմեցաւ, կռաւնեցաւ գումբեթն Աստուածածնի, եւ տէր Աստուած ողորմեսցի աշխատողացն, որք անդ եւ աստ աշխատեցան:

Վասիլ հիւրատեսն յիշեսցի ի Քրիստոս:

Արդ Յովաննէս Միջնաղբերցի ետ ի գին գրոցս Ռ (1000) եւ հարիւր դրամ, իսկ ի կատարման յայտնութեան ութաւրէիցն ի տնաւրինեցաւ աւուր գրեցաք երկրորդ պատարագ Յովաննիսի` հրամանաւ տէր Եսայեա եւ փիլիսոփայիցս եւ համաւրէն ուխտիւս եւ գերապայծառ առաջնորդիս մերո Աբրահամա եւ սուրբ բեմբականաց` Բ պատարագ անխաբան ամ յամէ կատարել, իսկ որ անփոյթ առնէ, տացէ համարս յաւուրն դատաստանի: Ցրաւնցի Աւետեացն, մին մատուցանի պատարագ յաւուրն տաւնի սուրբ առաքելոցն Յոհանու եւ Յակոբա:

Զկազմողս զեղկելիս եւ զեղբայրիկն իմ զըՍտեփաննոսն յիշեսջիք ի սուրբ յաղաւթսդ ձեր:

<12a>

բ

զՅովաննէս Միջնաղբերացի, որ լի հաւատով եւ հոգւով ձեռնտու եղեւ յաղագս սուրբ գրոյս եւ ժտելով ըստ կարի իւրում, արդ յիշեսջիք զՅովաննէս ի մաքրափայլ յաղաւթս ձեր:

<F17b>

զՅովաննէս Միջնաղբերցի, որ մեծաւ յուսով մասնակից եղեւ սուրբ եւ բարեճաշակ բուրաստանիս եւ փոխանակ երկրաւորիս` ստացաւ զանճառելին: Արդ զՅովաննէս քահանայ յիշեսջիք ի սուրբ յաղաւթս ձեր եւ զիս` ընդ նմին:

***

ՄԱՏԵՆԱԳՐՈՒԹԻՒՆՔ ՆԵՐՍԻՍԻ ԼԱՄԲՐՈՆԱՑՒՈՅ

Երեւան 10509 (1618 թ. )

Հեղինակ` Ներսէս` քւերորդի Ներսիսի Լամբրոնացւոյ

Վայր` Սկեւռա

Յիշատակարան մատենիս դրութեան

<421b> Յամի վեց հարիւր[եր]որդի յիսներորդի չորրորդի թուկանութեանս Հայոց (1205), ես իուաստ եւ անարժան ծառայ Աստուծոյ Ներսէս փափաքեալ աստուածայնոյ տառիս նորագոյն մեզ պարգեւեցելոյ ի Հոգւոյն Սրբոյ, ի յետին եւ յանբարի ժամանակիս, յորում ըստ նախագուշակ բանին Տէառն` կարեպետ Նեռինն, այսինքն յանաւրինացն բազմանալոյ` սիրոյն ցամաքութիւն երեւեալ, եւ ետու գծագրել զսա առ ի մխիթարութիւն վշտագնեալ եւ թշուառական ոգւոյ իմոյ ոչ ի զբաւսանս կատարման գործոյ սորայս խրատու, այլ առ ի գիտել ճշմարտութեամբ թէ հեռի եմք ի պատուիրանացն Աստուծոյ, աւտար իմն շաւիղ ունելով, եւ անծանաւթ թէ յումմէ առաջնորդեալք յայսոսիկ ածեալք եղեաք, բայց թէ ի ստութեանց հաւրէն: Եւ այսուիկ ծանուցեալ լինիմք, զի լուսոյ մերձ եղելոյ ոչ ուրուք ծածկին գործք, թէ չարք եւ թէ բարիք, վասն որոյ զճրագս զայս հանդէպ եդեալ գործոց մերոց` ծանիցուք զմեզ, մի խաւարեալք ի խաւարի բնակեսցուք:

Ցաւ է ինձ յաղագս դիտաւորութեանս, այլ առաւել եւս ի հեշտութեանց պակասել, մանաւանդ թէ հարկիցէ զլեզու սանձահարել, քանզի նախապատիւն է այս ի մեղս եւ առ մեզ արհամարհ, դիւրագթելի ունելով զինքն եւ ծանր զպատուհասն, զի թէ որ ոչ յինքեան միայն եւ կամ յաւտարացն աւգուտ խաւսեցեալ դատարկ բանն է պարտաւոր առնէ հրոյ, ապա որ առ ի զբազումսն բամբասել ոչ ունի պարապել <422a> եւ այն զարդարս եւս, զի՞նչ ունիցի կրել, զի զբազումս տեսի եւ տեսանեմ հակառակս ախտացեալ ինքեանց փրկութեանն, որպէս շուն առ քաղցի ասի զմարմինս բազկաց իւոց ուտել, զի վնասակարարացն ինքեանց ծարաւի են միշտ, զի զի՞նչ ունիցի ոք կոչել զայնպիսին, որ զինքեան առողջարարն բժիշկ բամբասէ, զախտացելոյն խստութեամբ հատումն առժամայն զգացեալ, եւ զառաջիկայ առողջութեանն յուսով ոչ մխիթարի: Բայց թէ եւս խուզեսցես, խորագոյն եւս չար գտցես: Բժիշկ որ առանց վիրավորելոյ բժշկէ, մանաւանդ քան թէ պահանջէ, ինքն տաց վարձ բժշկելոցն, ոչ աւտար ինչ վարձ, այլ զիւրն անձն, ուսեալ յասողէն. Հովիւ քաջ զանձն իւր դնէ ի վերայ հաւտից: Ինքեանք հաւատացելոցն ոչ երկբայութեան յուսով առջաի եդեալ զապաքինումն վիրացն, այլ վաղվաղակի տայ քան թէ առնու:

Բայց եւ կամի վարձս զգիւտ կորուսելոցն, իսկ զայսքանեաց բարեաց ունաւղս եւ զաննախանձ բաշխաւղս, որ միշտ ձայնէ անզգամաց եւ պակասամտաց, Եկայք կերայք ի հացէ իմմէ, եւ արբէք ի գինւոյս ձրի, թէ արծաթ ոչ ունիցիք զոր խառնեցի ձեզ, թողէք զանըզգամութիւն` զի կեցջիք, խնդրեցէք զիմաստութիւն` զի ապրեսջիք: Ո՞ զայնպիսին արհամարհէ, ո՞ զնովաւ զանց արասցէ: Բայց եթե այն, որ ոչ կարաւտի կենաց, որոց կուրացեալ իցէ աչքն, եւ ոչ կամիցին իմանալ սրտիւ, եւ ականջաւք լսել, եւ աչաւք տեսանել, եւ դառնալ եւ բարեացն յաւիտենից պատահել: Այնպիսիք են երկիր կորդացեալ, անդաստան անկոխ, կրողք իժից եւ քարբից, անջուր անա <422b> պատ, եւ որ ինչ նոյնպիսիք կոչել պատշաճ է:

Որք ծանաւթանալ ոչ կամեցան լուսոյ, խաւարին ունելով ընթացս, զի մի յայտնեսցին, որք զսիրոյն Աստուծոյ լուծ յուսոց ի բաց սասանեցուցին, սարտուցեալք իբրի չարէ, եւ զի այս այսպէս է: Որք քրիստոնեանք էին` ի հալածանս յայնպիսեացն մատնէին, ընդ միոյ տրտմութեամբ լինելն ոչինչ խափան առնէր այսմիկ իբր պաշտաւնակցաց, այլ ընթացից կենացն եւ ճանապարհին անմիաբանութիւն, որպէս թէ ումեմն զնեղն եւ զանկոխն ընտրել բազմաց, եւ այլ զընդարձակագոյնն եւ զմշտակոխն բազումս զարծուցանէր վրեժխնդիր, որ ընդարձակագունին էր գլխաւոր եւ հանդիսադիր, միւսոյ կողմանն ընտրողաց: Այնպիսեացն արդարեւ այս գործ` չար երկրի չար եւ պտուղ, զորոմն ընդունակաց` ցանողին զնոյն, կամաց բոյս, զի զիա՞րդ մարթէր ի փշոց խաղող, կամ ի տատասկէ թուզ ընծիւղել: Իմ են վերքս, ոչ այլոց եւ խարանքս: Որպէս զի մի շղադէտ եւ զաւտարս դատաւղ դատէցայց, քանզի ի Քրիստոս Յիսուս ոչ ծառայ եւ ազատ, թլփաթութիւն եւ անթլփաթութիւն, եւ որքան մի ըստ միոջէ, զի ամենեքեան մի եմք ի Քրիստոս` ըստ շնորհի որդեգրութեանն, միոյ արգանդի երկունք, վասն այնորիկ եւ զիմոցն ինձ եդեալ եւ զիմն իմոցն, դարձ յայսցանէ կամէի, եւ կամեցեալ եղէց: Զի զորօրինակ թէ ոք ինքեանք վէրս տալով զաչս իւր փորիցէ այսպիսի իմն ախտացաք: Մի արդեօք եղբարք ազդիցէ՞ ինչ հատեալ անդամոյն, յորմէ հետէ խլեցաւ, ոչ ապաքէն մնալո՞ցն է վէր, զի որ ի տեսանելեաց զրկի, այլոց կարօտանայ առաջնորդի <423a> եւ կամ հարկաւոր է բնակել յանկիւնս տանց` զրկեալ ի բնաւից վայելչութեանց, եւ կամ թե ի յանդգնել ուրեք, քար ընդ ոտն եղեալ վիրաւորեալ: Նա եւ եւս չար, եթէ ըստ առակին Տեառն, ի համանմանւոյն առաջնորդեալ լինի, զնոյն ունի կրել, զոր առաջի եդ: Վասն այնորիկ գնալի է, մինչ դեռ լուսով ոք իցէ, զի մի խաւար փոխանակեսցէ:

Այսպէս եւ զայսքանեաց լուսաւորագոյն ջահից լուցանաւղս որպէս որ տեսանիդ, յանդամս Քրիստոսի եւ եկեղեցւոջ նորա մեք մեզէն խաւարեցուցաք, ոչ որպէս թէ զնա, ի բաց տար զայդոսիկ, այլ զմերս աչք առ ի նա հայելոյ, քան զի լոյս եկն յաշխարհ եւ սիրեաց մարդիկ զխաւար առաւել, եւ ապա յայտնի է թէ զինչ կրէ ի լուսոյ փախուցեալն: Քանզի թէ յորոց միջի գրաւիմքս անգիտանամք, ոչ ինչ այլ, բայց զստամոքսացաւացն ախտանամք, որոց թէեւ զառաւել փափկագոյն կերակուրն ընծիռես, այնպէս է որպէս զանարգն, եւ կամ կոյր ի ծնէ, թէեւ յոյժ իմաստասիրեսցի ի տեսողաց, ոչ ինչ գիտէ զվայելչութեանցն աշխարհի, քանզի զոր ոչն ետես, զիա՞րդ ոք գիտասցէ: Ոչ ինչ ընդհատ յասպիսեացս ախտացաք, եւ կամ եւս վեհագոյն, զի որպէս որ ոչն է ծնեալ` ոչ ինչ գիտէ զծնելոցն, կամ որպէս մեռեալ ցանգիտութիւն եկեալ ամենայնի, այսպիսի իմն աւտարացաք, թովչի ճարտարի հանդէպ խցաք զականջս, ոչ կամեցեալ առնուլ դեղ ի դեղատուէ իմաստնոյ: Վա՜յ ինձ, զի անձամբ զանձն իմ ձաղեմ:

Իսկ արդ զինչ ասասցեն եւ կամ արասցեն քեզ հակառակորդքն, բայց թէ անցեալ տեսցեն ի վայր հոսեալ եւ խարխարեալ զերբեմն <423b> անմատչելին ինքեանց աշտարակ: Շչեսցեն եւ շարժեսցեն զգլուխս առաջնոյն մեր հասու եղեալքն գեղոյ, ծաղր եւ այպն կատականաց եղեաք թշնամեացն, ի պատճառ մեծաբանութեան եւ պարծանաց նոցա եւ յամօթ եւ ի նախատինս բարեկամացն, քանզի զբարի ծնունդս խորհրդոց մերոց առեալ զքարի հարին, աղուեսք նենգաժետք, աւար հարին զգեղեցկացեալ այգի Տեառն, կողոպտեցին զզարդ մեր, զանձանց մեռելութիւն կենդանիս արարին զմեզ աշխարհի` եւ մեռեալս ի Քրիստոս:

Առ ո՞ ձգեցից զմեղադրութիւնս, կամ զո՞րս ասացից ի վշտաց:

Ինձ այսպէս թուի, թէ առ որ ի սկզբանն զիս պատրեաց, եւ առ պատրեալսն ի նմանէ, եւ զհոգւոյս լացից զմահ, առ մին` թէ զիա՞րդ նախանձեցաւ կրկինս, ի վերայ առաջնոյն, ոչ ինչ գտեալ առ ի մէնջ զատ, նա զի եւ կարեաք իսկ ոչ: Եւ առ միւսն` թէ զիարդ զբարեկամուն խրատու զանց արարեալ զԱստուծոյ եւ թշնամոյն հաւատաց: Արդ, յորմէ եւ արդեամբք առ զփորձ, երանի թէ ոչ եւս էր հաւանեալ եւ կամ հաւանէր նմա: Բայց ահա եւ ցարդ եւս, որպէս յայնժամ Աստուծոյն, այսպէս եւ այժմ զառ ի յԱստուծոյ պատգամաւորացն արհամարհեալ, նմին հաւատամք թշնամւոյ, որոյ խրատովն վարեալ երբեմն ի բազմաց զրկեցաք բարեաց, եւ ոչ իմանամք, այլ ըստ ամբաստանութեանն Էսայայ, որ զԻսրայելէ վարելով քան զանբանս անբանագոյն եւ քան զմեռեալ մեռելագոյն գտաք: Քանզի Ծնեաւ, ասէ, եզն զստացիչ իւր, եւ էշ զդարմանիչ, եւ մեք` ոչ երբեք զբարերարն մեր, վասն այնորիկ յոտից մինչեւ ցգլուխ չիք առողջութիւն, այլ ամենեւին վէրք խխայթելեալք, զոր ոչ այլոյ ուրուք բժշ <424a> կել, բայց եթէ այնմ, որ զանձն ունայնացոյց զպատկեր թծառայի առնլով, որ ի կերպարանին Աստուծոյ Հաւր էր, եւ թափեաց զինքն մինչ ի ծառայի կերպարանս, որ վասն մեր հնազանդ եղեւ Հաւր, իշխանաբար առանց բռնադատութեանն մահու չափ եւ մահու խաչի, որով երկինք հաստատեցան, որ ասացն եւ եղեն, հրամայեաց եւ հաստատեցան, որ կրէ զամենայն զօրութեամբ իւրով, որ սահմանադրեաց զամենայն եդեալ չափ եւ սահման ըստ Յոբայ, եւ կառավարէ մինչ ի կատարած: Նմա է զայս քան ի բաց բառնալ առ ի մէնջ զբեռն, որ խրախոյսն ետ հաւատացելոց ասելով. Եկայք առ իս ամենայն աշխատեալք եւ ծանրաբեռինք եւ ես հանգուցից զձեզ:

Բայց եւ մեք մի յապաղեսցուք մաղթել նմա բառնալ յաչաց մերոց զպատրուակն, յառել անստուերաբար առ ճշմարտութիւն եւ մի յաւիտեան ի խաւարի դեգերել, այլ երկրորդել առ մեզ փրկութեանն առիթ, կրկին մահացելոց, եւ կամ թէ ամսել մոլորելոցս ի վերայ առաջնոյն, քան զի կամելն նորա` գործ է կատարեալ, իմանալ մեզ եւ քաղել պտուղս քաղցրահամս յառաջիկայ մեզ բարեացս, եւ քաղցր լինել ի կոկորդի մերում քան զմեղր, զանց զառաջինն առնել չար ախտի տգիտութեան` զանհաւատութեանն թուակցաւ: Քանզի ինձ ոչ անիրաւ դատել թուի, որ զուգաթուեաց զսոսա, որպէս ծնաւղ անհաւասարութեան ասելով, թէ մտանիցէ անդ տգէտ կամ անհաւատ: Յայտնի է մտաւորաց, զի որ ոչ տգիտացաւ` ճշմարիտ գիտութեանն հաւատարիմ մնաց: Վասն որոյ եւ մեք մի զօտարացուցչացն յԱստուծոյ բուռն հարեալ զճանապարհացն, եւ զընդանեցուցչօքն քամահարեսցուք: Եւ եթէ աւտարոտիք իմն այսոքիկ թուեսցին, եւ անբարիք եւ դառինք, այս վասն զի երկրորդովքդ ձերովք հաստատեալ եք իբր բնութեամբ, զի այսպէս ի բազում ամաց կալեալն բնաւորեալ է լինել:

Նա զի եւ զհրեշտակական սպաս ահարկութեանն հանդէս, զիարդ ըստ որում էն գիտասցի մարմին, անչափ անջրպետութեամբ ունելով միջոց: Բայց գործով զինքեանց աւգտոց բուռն հարողաց ոչ ինչ եղիցի ծածուկ, որպէս որ փափկանայրն յայնոսիկ, ըստ որում մեք մարդիկ գոլով ստորնաքարշք ի մարմնոյս իրք, այսպէս եւ նա յայնս, զոր սովոր են մանկանց դեռածնաց առնել ծնօղք, այնպէս առնէր, թէպէտ ոչ զտիրապէս հասու եղեալսն ինքեան, որպէս ոչ կամեցեալ տալ զսրբութիւն շանց, կամ անկատարից զկատարելոցն կերակուր, այլ որպէս ի Քրիստոս տղայացելոց կաթն մեզ ջամբեաց, եւ զայն եւ զայնոսիկ առատ բանիւք, անպատրուակ յաւրինմամբ, անստուեր, առանց ծածկութիւ, բնաւից դիւրահաս, ի հետս արկեալ իւրն վարդապետի որ զարեգակն իւր ծագէ ի վերայ չարեաց եւ բարեաց, եւ ածէ անձրեւ արդարոց եւ մեղաւորաց, առ ի բազմաց նախեղելոցն արանց սրբոցն անփոյթ եղելոցն {արանց սրբոցն անփոյթ եղելոցն} ջան կալեալ լրման եւ մանավանդ առ ի մէնջ բնաւ ծածկելոցն եւ ի մերս զարմէ, զայսոսիկ անջինջ յիշատակ արձանացուցեալ եւ առիթ փրկութեան ի ձեռնացեալս ժամանակի:

Եւ երանելի հայրապետս Ներսէս, եւ զորաւրինակ սովոր են հարք առնել ի ժամանակս իւրեանց ամբարել կերակուրս, եւ կամ գին կերակրոյ զկնի մնացելոցն, որպէս զի մի միայն ի կեանս, այլ եւ <425a> յետ մահու գըտցին դարմանիչք: Այսպիսի իմն արար եւ սա, զի մի կենաւք միայն, այլ եւ ետ աստաեցն աւգտեսցուցէ, այլ եւ ոչ ամենայնի համեմատք, քան զի այնոքիկ մարմնոյ, իսկ այս հոգւոյ, եւ յայտնի է որչափ առաւել է հոգի, եւ այն ժամանակեայ, իսկ այս ոչ, այն ոմանց, եւ այս բնաւից: Յայսմանէ որ կերակրի. ոչ քաղցիցէ, բայց այնու բազում անգամ լնանիմք: Ո՜վ հոգւոյն զաւրութեան, որ շնչէ ուր կամի, առանց չափոյ իւրոցն զիւրսն տալով, աննախանձ հաւասարիչ արժանի գտելոցն նոյնպէս փոփոխէ եւ յորս լինի:

Արդ, ո՞ ոք այնպէս մոլեգնեալ իցէ, մինչ զի ունելով հնար, երկին ունելով երկրի, եւ զերկանայնոցն բերել նմանութիւն, եւ զանց արասցէ: Իսկ եթէ կամեցեալ ուրուք եւ անգիտասցի զորպէսն թէ եւ նախ ունէին, որով կրթել մարթէր կամողաց, որպէս զերիցս երանեալ հայրն մեր Դիոնէսիոս. այլ յայտնագոյնս եկեալ ուսցին յայսմանէ: Կարծեմ ոչ ունայն ձեռամբ ուրուք դեգերողացն առ սա ելանել աստի, այլ դառնալով դարձցի զուարթադէմ, հնձեալ պտուղս քաղցրահամս եւ որ այս ամենալիս թեեւ ունայն գայցեն ի սերմանց, քանզի երիւք յերրեակսն ի պատիւ երրակի եւ եզակի լուսոյն բարդեալ դասքն աստանաւր տեսցին, եւ ոչ միայն, այլ եւ որ ի վերայ աթոռոցն հանգչի, բազմեալ ի մէջ մեր, թողից ասել եւ զբարձրագոյնսն, որ եւ իմանալեացն անմատչելի, զի եւ վասն իմ մարմնացեալն Աստուած, զի իմէ որպէս բնաւից, զի մի նախանձ բերցի, աստ, ի մէնջ հաւր մատուցանի նուէր հաշտութեան, տուեալ իւրոյն ինձ, եւ զիմս առնելով յիւրն փոխարկէ: <425b> Քանզի վասն իմ ճոխն աղքատացաւ զի իմն լցցի իւրով նուաստութեամբ: Զայսոսիկ քաջ հասողութիւն, կարծեմ ոչ նուազեսցիս գիտել թէ բուռն հարցես զառաջի արկելովքդ, քանզի որ ի գիտողացն հաստատեաց եւ փորձիւ ծանեան զամենայն իմաստիւք յայտնէ, որ սիրեացն զԱստուած եւ մնաց ի պատուիրանս նորա: Այլ զի մի որպէս անկարգս իմն եւ աւելորդս թուեցայց խոսել, պարտիմ ի սկիզբն բանիս ընթանալով յաւարտն ժամանել, զայսոսիկ մեզ տուողին ընդ հոգին միջնորդութեամբ, եւ մրով եւ քարտիսիւ կրկին զնոյն ստացողիս մաղթել առ Աստուած, որպէս եւ մեք ձերն բացումն աչաց եւ զօգտելն հոգւով:

Արդ ի սկզբանն ի զսոյն զմեզ պարգեւողէ սրբոյն, գրեցաւ սա յերիտասարդականն հասակի, ի քսան եւ չորս ամացն լինել, որպէս զի քեզ հաստատեսցի բան իմաստնոյն, որ ալիս` զիմաստութիւնն եւ հասակ ծարութեան զանարատ կոչէ: Եւ եղեւ այս մինչ անձամբ անձին առեալ էր զլուծ խոնարհութեան խաչիւ խաչելոյն զհետ մտեալ, վարժեալ յորմէ լուաւ ասել. Բարի է մարդոյ որ էառ զլուծ խոնարհութեան ի մանկութենէ իւրմէ, նստելով լռիկ ի տան, եւ տալով հողոյ զբերան, յայտ արարեալ զմեծագունի իմն կալեալ յոյս: Մինչ էրն ի լռութեան եւ ի միայնութեան կրաւնս, ի Հայոց թուականութեանն ՈԻ եւ Զ (1177), իսկ առ ի մէնջ ի նախ գրեալդ` յամի եւթներորդի փոխման սրբոյս, եւ խաւար ածելոյ բազմաց, եւ յանգ ելանելոյ բանի մարգարէին որ ասէ. Յերեսաց անիրաւութեան բառնի արդար, եւ մեր առ ի նմանէ որբ մնալոյ: <426a> Ի չորրորդումն ամի զրկելոյ եղբաւր սորա Հեթմոյ աստուածասէր եւ բարեպաշտ իշխանի, եւ մեր եւ բովանդակ զարմից մերոց, ի սեպհական բնակութենէ մերմէ, ի դղեկն Լամբ[ր]աւն կոչեցելոյ, եւ միաբանակեցաց եւ հրեշտակաբնակ ուխտէ Սկեւռայ վերձայնելոյ, յորում տեղւոջ ծնունդ եւ սնունդ սրբոյս ի միջի եւ այժմ դամբարանն սորա:

Եւ գրեցաւ սկիզբն գրոցս, որպէս յայտնի է որքանութիւնն գրոյն այլայլութեամբ, ի ձեռն ուրումն եղբաւր Աւետեաց սրբասէր քահանայի ի միաբանակեցաց ի վանս ԱՆապատ անուանելոյ, իսկ այլ ի Սկեւռայն վերասացեալ, ձեռամբ ուրումն ի կլերիկոսաց սուրբ եկեղեցւոյն Զաւրվար անուանելոյ ի յիշատակ Ներսէսի մեղապարտ ծառայի Աստուծոյ, ի դատապարտութիւն եւ միայն պիտակաբար քահանայ կոչելոյ, որդւոյ քուեր սոյն Տեառն աստուածայնոյ, որոց յիշատակ իւրաքանչիւրոցն աւրհնութեամբ եղիցի եւ աղաւթք նոցա ի վերայ մեր:

Յիշատակեսցին աղաչեմ առաջի Աստուծոյ ամենայն բարեկամք նորա եւ երջանիկ վարդապետքս մեր եւ տածիչք ոգւոց մերոց` Գրիգոր եւ Բասիլ, առ որովք այժմ դեգերինք ի վարժս, որովք լցեալ առ մեզ լինին թերութիւնն սրբոյն, յորսէ զրկեցաք, որք յաղաւտ եւ ի նսեմացեալ ժամանակս մեր, որպէս զաստեղս լուսապայծառս փայլեն ի գիշերի, բայց միայն զի խաւարաւ մեղաց կուրացեալ մեք ոչ կամիմք բանալով զաչս նայել: Ընդ սոսին եւ սնուցիչ մեր եւ տախտակաւ վարժիչ զԲասիլ քահանայ եւ զայլ եւս ուսումնա <426b> կից եւ զաշակերտակից անձինս զՅոհաննէս եւ զԲարդօղէմէոս, նա եւ զամենայն զարմս մեր` զմեռեալս եւ զկենդանիս, զաշխարհականս եւ զեկեղեցականս, եւ որոց մի անգամ անուանքն գրեալ են ի դպրության կենաց, որպէս զի ընդ նոսին եւ անուանք ձեր յիշատակողացդ գրեալ լիցին յանմահ գիրն ի Քրիստոս ի Տէր մեր, որում ընդ Հաւր եւ Հոգւոյն Սրբոյ փառք, պատիւ եւ զաւրութիւն յաւիտեանս, ամէն:

Ընդօրինակեցաւ գիրքս այս ըստ առաջին գրեալսն ձեռամբ սրբոյ առնն Աստուծոյ եւ հաւատարիմ պաշտաւնէի Քրիստոսի Ներսիսի: Վասն որոյ զգուշասցի իւրաքանչիւր ոք, թէ ո գիտէ, եւ առցի ի գաղափար բանի եւ գրոյ` հրամանի եւ ստորատի եւ տան:

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Վենետիկ 88, Սարգիսեան, Ցուցակ Ա, էջ 399-400

Գրիչ Կոզմա

Վայր` Խարբերդ

ա

<302> Շնորհիւ Տեառն սկսա եւ ողորմութեամբ նորին կատարեցի զաստուածախաւս սուրբ Աւետարանս ի քաղաքիս Խարդբերդ, ընդ հովանեաւ Սրբոյ Կարապետին եւ Սուրբ Յակովբայ, ի թուին ՌԾԴ (1205) ընդ ձեռամբ Կոզմայ մեղաւորի եւ անարժան գրչի, հրամանաւ աստուածահաճոյ հաւր Թորոսի եւ ընդրեալ երաժշտի: Արդ, աղաչեմք զամենեսեան, որք կարդայք յիշեսջիք զիս զմեղապարտ գրիչս զԿոզմա, եւ զծնողսն իմ, եւ զեղբարս իմ, եւ զԹորոս երաժիշտ` զստացաւղ սորա, զի ողորմեսցի մեզ Տէր Աստուած եւ փրկեսցէ յանշէջ գեհենի հրոյն. եւ յիշողացդ տացէ Տէր զանսպառ բարիսն ի Քրիստոս Յիսուս ի Տէր մեր, որում փառք յաւիտեանս, ամէն:

Եւս առաւել զհոգեւոր եղբարք իմ զաստուածահաճոյ քահանայք զՅոհաննէս եւ զՏիրացու, որ առաջնորդ եւ աւգնական են գործոյս` յիշեսջիք ի Տէր Քրիստոս, աղաչեմ:

բ

<92b> զԹաւրոս երաժիշտ` զստացաւղ սուրբ տառիս յիշեսջիք ի Տէր Քրիստոս` ամենայն որդիք լուսոյ. ամէն: Այլ եւ զմեղուցեալ գրիչս զԿոզմա աղաչեմ:

գ

<146b> Զպատուական հայր Թորոս երաժիշտ եւ ընդրեալ սուրբ յիշեսջիք ի Տէր Քրիստոս ամենայն որդիք Սիոնի սրբոյ, որ նորոգել ետ, ամէն: Այլ եւ զանարժանս Կոզմա գրիչ, աղաչեմ:

դ

<304a> Զկին ոմն տառապեալ մեղաւք, որոյ անուն Թագուհի, յիշեսջիք ի Քրիստոս, եւ Աստուած ձեզ ողորմեսցի, ամէն:

ե

Ստացող Թաւրոս

Ես նուաստ երաժիշտս Թաւրոս զփափագումն սրտի իմոյ եւ յիշատակ հոգւոյ իմոյ ետու գրել զսուրբ Աւետարանս` իմով աշխատութեամբ եւ արդեամբք` ի յիշատակ հոգւոյ իմոյ եւ ծնողաց իմոց, յուսալով յողորմածն եւ բարեգութն Աստուած որպէս խոստացաւ անսուտ խոստմամբ` թէ Բախեցէք, եւ բացցի ձեզ. եւ թէ Ոք եկեսցէ առ իս, ոչ հանից արտաքս: Արդ ունելով իմ զսա բարեխաւս առ Քրիստոս, զի ողորմեսցի ինձ եւ ընկալցի զսակաւ նուէրս իմ, որպէս զխերեւեշ այրւոյն, եւ հահուսցէ ինձ վարձս բարեաց յայսմ աշխարհիս եւ ի հանդերձեալսն` անըսպառ բարիսն ընդ սուրբս իւր: Արդ աղաչեմ զամենեսեան որք լուսաւորիք ի սմանէ, յիշեսջիք զիս, զԹաւրոս երաժիշտ, եւ զծնողս իմ եւ զեղբարս իմ եւ զամենայն ազգատոհմս իմ, զի ըստ բարերարութեանն իւրոյ ողորմեսցի մեզ Տէր Քրիստոս եւ փրկեսցէ ի սպառնալեաց հրոյն. եւ որ ոք յիշեն, առցեն զբարի հատուցումնն ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մերոյ, որում փառք յաւիտեանս, ամէն: