Հայերէն Յիշատակարաններ

***

ՆՈՐ ԿՏԱԿԱՐԱՆ

Ն. Ջուղա 30, Տէր-Աւետիսեան, Ցուցակ, էջ 45-46

Գրիչ` Թորոս արեւելցի

Վայր` Հռոմ

ա

<190a> Փառք ամենասուրբ Երրորդութեան:

Եւ նուաստ եւ անարժան ծառայ Աստուծոյ Թորոս պիտակաբար սպասաւոր բանի յԱրեւելից գաւառաւ, եւ քաղաքաւ ի Գանձակայ, սնեալ եւ վարժեալ ի մեծ մենաստանն Գետիկ, տարբերեալ այսր անդր, հասի սահասասան ճանապարհաւ, կասկածակոծ, մահահուպ, հիւծեալ, հիւանդամաշ մարմնով, մանաւանդ թէեւ հոգւով եւս, ի մեծս Հռովմ, որ են ի դամբանի ամոլքն հաւատոյ Պետրոս եւ Պաւղոս, զի թերեւս ի ձեռն նոցին բարեխաւսութեան ապրեսցուք ի յահագնասարսափ եւ ի սարսռաշատ աւուրն եւ ազատեսցուք ի քըսմնելի ամաւթոյն բարեխաւսութեամբ նոցին: Եւ զի յոյժ հեռի եաք յազգէ եւ եղբարց մարմնաղէտ արեան մերձաւորաց, որով վախճանեալքն յիշատակին, ստացայ զայս գրունքս դոյզն ինչ նշխար յիշատակի գծագրել իմով իսկ ձեռաց խոշոր գծիւ, ի յաղքատ նիւթս:

Ի ՉԺՎ (1262) թուին եղեւ սկիզբն եւ աւարտ սմին ի տիեզերաց հըռչակեալ յականաւորս Հռովմն, առ դրան վիմին հաւատոյ Պետրոսի առաքելոյն չորք աւետարանչացն գրեալ Աւետարանքն եւ Չորքտասան թուխտքն Պաւղոսի Գործ առաքելոցն եւ Եւթն թուղթք կաթողիկեայցն ի մի տուփ վասն որոյ աղաչեմ զպատահեալսդ եւ ժառանգողսդ զսա խնամով պահել եւ սրտի մտաւք յիշել ի մաքուր ձեր յաղաւթսդ զԹորոս վարդապետ, եւ զծնողսն իմ Մանուէլ եւ զՏաւուսն, եւ զեղբարսն զԸռոբէն եւ զՅակովբ եւ զՅովաննէս, եւ զքոյր իմ զԱզիզն, եւ զսնուցողսն, եւ զամենայն երախտաւորսն մեր, եւ զայլ ազգականս եւ զընտանիս: Եւ որք զմեզ յիշեն աղաւթիւք, յիշեալ լիցին ի Քրիստոսէ յահեղ աւուրն ի կարեաց ժամուն:

<189b> Յիշեսջիք ի Քրիստոս եւ զհոգեւոր եղբարս իմ, որ ի միասին պանդըխտանայք ի Հռոմս` զՄակար սրբասնունդ քահանայ, որ բազում խոնարհութեամբ հանգոյց զմեզ յոլով աւուրս, հանգուսցէ զնա Քրիստոս ի տան հօր իւրոյ` ընդ սուրբ իւր: Յիշեսջիք եւ զայլ եղբարս` զՎարդան, եւ զՍտեփանոս, եւ զՅակով, եւ զՅակովբոս, եւ զԱռաքեալն, որ էլ ի կենցաղո` աւանդեալ զհոգին, ի դեկտեմբերի Ի-իը (28), որում ողորմեա ի Քրիստոս…

Յիշեսջիք եւ զՎասիլ Կոզեռն, որ ապուր եփէր եւ զամենայն համաբնակ եղբարքս` զքահանայս եւ զկրաւնաւորս, որ կան ի Տանէն Հայոց ի Հռոմս: Յիշեջիք եւ զմիւս Թորոս վարդապետ` մականուն Խալիզոնիկ, եւ որք զմեզ յիշեն, յիշեալ լիցին ի Քրիստոսէ Աստուծոյ, որում փառք յաւիտեանս, ամէն:

բ

<82a> Յիսուս յոյս քո[յ]ոց արարածոց ողորմեա Թորոսի ստացողի եւ ծրողի, եւ ծնողաց իւրոց եւ եղբարց, եւ քեզ փառք յամենայն (ժ)ա[մ]:

գ

<47b> Զստացող սուրբ Աւետարանիս եւ գծող Թորոս Արեւելցի ի Գետկա յիշեջիք ի Տէր Քրիստոս:

դ

<83a> ԶԹորոս սպասաւոր բանի եւ զծնողսն, եւ զեղբարսն հանդերձ ամենայն երախտաւորաւքն իւրեանց յիշեսջիք ի Քրիստոս, եւ Աստուած զձեզ յիշէ իւր արքայութեանն:

ե

<143b> Ողորմի Թորոսի վարպետի, եւ իւր ծնողացնՄանուիէլի եւ Տաւուսին, եղբարցն Ռոբինի եւ Յակոբայ, եւ Յոհանիսի, եւ քեռն Ազըզին:

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Սանջեան, Ցուցակ Ամերիկայի, էջ 281-184

Գրիչ` Թորոս Ռոսլին

Վայր` Հոռոմկլայ

ա

Փառք ընդ անսահման եւ անզուգական անձնաւորութիւն, Հաւր եւ Որդի եւ Սուրբ Հոգի <407a> որ ետուր կարողութիւն եւ սատար եղեր տկարութեան իմոյ ի զրաւ հասանել [ը]ղձալի մատեանս: Աւրհնութիւն քեզ Սուրբ Երրորդութիւն եւ միասնական աստուածութիւն, այժմ եւ միշտ:

Շնորհիւ Տեառն սկսեալ եւ ողորմութեամբ նորին յանգ ելեալ աւարտեցաւ մատեանս աստուածախաւս, աստուածունակ, երկրպագելի եւ պաշտելի Սուրբ Աւետարանս յեւթնհարիւր եւ մետասաներորդի ամի թուաբերութեանս Հայոց (1262), յաշխարհամուտ յաթոռս Հոռոմկլա, ընդ հովանեաւ աստուածաբնակ տաճարացս, որ յանուն Սուրբ Փրկչին եւ Սրբոյ Աստուածածնին եւ Սուրբ Լուսաւորչին մերոյ, եւ այլ եւս բազմահաւաք սրբոց, ի ժամանակս աստուածասէր եւ բարեպաշտ արքային Հեթմոյ, եւ ի հայրապետութեան տեառն Կոստանդեայ կաթողիկոսի, որ <407b> սրբազան վարիւք իւրովք առհասարակ զարմացուցանէր զբազումս, մինչ զի եւ յարտաքնոցն առաւել ընդունէր վկայութիւն զանհամեմատ վարուցն իւրոց մաքրութեան։ Հեզ էր եւ ողորմած եւ բազում բարութեանց լինէր աւրինակ, ուստի եւ եղբաւրորդին իւր Թորոս քահանա ի նմանէ ուսեալ` լինէր գրասէր եւ աստուածասէր, զմտաւ ածեալ, թէ ամենայն որ ինչ յերկրէ ընծայեալ նիւթք ընդ սոյն կորնչել ունին, եւ որ յաւիտեան մնայ` բան Տեառն է: Վասն այսորիկ եռափափաք սիրով ստանայ մատեանս աստուածաշունչս ի հին եւ նոր կտակարանաց, եւ զամենայն գոյս եւ զարարս գոգջիր եթէ ջանայր դնել ի վերա եւ այլ եւս զարդուց սիրող եկեղեցւոյ, վասն զի յոյժ տաւնասէր էր այրն այն, եւ պայծառացուցիչ եկեղեցական կարգաց, նմին իրի ստանայր կրկին անգամ` զմատեան սրբոյ Աւետարանիս յիմմէ անարժանութենէ Թորոսէ մականուն Ռաւսլին կոչեցելոյ, որ եւ ըստ կարի իմում յանգ հանի Աստուծով զհրամանն նորա, նոյնպէս զարդարեալ ոսկւով սրբով եւ երանգ երանգ գունովք, ներքոյ եւ արտաքոյ ընդելուզեալ քարամբք պատուականաւք, առ ի սիրելի առնել զսա մանգանց եկեղեցւոյ:

Վասն որոյ աղաչեմ զձեզ, ո՜վ աստուածասէրք, որք հանդիպիք սմա եւ որք ժառանգէք զսա, յիշել աղաւթիւք ի Տէր զարժանաւորսն ամենեայն բարեաց յիշատակի զբարեպաշտ արքայն Հեթում, եւ զսրբահոգի Թագուհին իւր Զապէլ` դուստր Լեւոնի արքայի, եւ Աստուծով զորդիս սոցա զպարոն Լեւոն եւ զպարոն Թորոս, եւ զամենայն նախնիս իւրեանց, որք եւ անուանին Ռոբինեանք: Յիշել աղաչեմ եւ <498b> զթագաւորհայրն պարոն Կոստանդին, ուստերաւք եւ դստերաւք եւ ամենայն զարմիւք։ Յիշեսջիք եւ զերջանիկ հայրապետն Հայոց տէր Կոստանդին, եւ զհայր իւր Վահրամ, եւ զմայր իւր Շուշիկ, եւ զեղբարսն իւր զԳորգ եւ զԳրիգոր, եւ զպարկեշտուհի քորսն իւր Շուշանիկ եւ Վանենի:

Աղաչեմ յիշել եւ զքաջակրաւն քահանայն Թորոս` զստացող սուրբ մատենիս, եւ զհայրն իւր Գորգ քահանա, եւ զմայրն իւր զԱզիզ, եւ զեղբարսն իւր զաստուածապատիւ տէր Ստեփանոս եւ զԳրիգոր նորին հարազատ, եւ զքոյր իւր Շուշանիկ, եւ դստերն իւր Մլքի եւ Շուշան, եւ զմայր սոցա` Տալիթա` կանուխ վաշճանեցելոյ զկենցաղս, եւ զհաւրեղբաւրորդին իւր զԳրիգոր եւ <409a> զՍտեփանոս եւ զԹորոս եւ զամենայն ազգայինս իւր: Յիշել աղաչեմ եւ զբարի շառաւիղ որդին իւր պարոն Ստեփանոս իշխանական պատուով զինուորեալ ի դրան արքայի, եւ զամուսին նորա զտիկին Ակաց, ի մեծ տոհմէ, զուստերս սոցա եւ զդստերս։ Որոց ամենայն յիշելեացս առ հասարակ Քրիստոս Աստուած ննջեցելոցն հանգիստ եւ ողորմութիւն պարգեւեսցէ եւ զկենդանիսն անխռով խաղաղութեամբ պահեսցէ, ամէն: Յերես անկեալ բազմամեղ թարմատար գրիչս աղաչեմ յիշել եւ զիմ անարժանութիւն, եւ ծնաւղսն իմ, եւ զամենայն բարի ուսուցիչն իմ, եւ Աստուած զձեզ յիշեսցէ յիւրում արքայութիւնն եւ ի փառս, ամէն:

բ

Ո՜վ յանսկիզբն ծոցո բան,

<11b> Որ ծաղկեցար յազգս մարդկան

Եւ զայս մատեան Աւետարան

Մեզ հնչեցէք ձայն ցնծութեան.

Դու զորս ետուր մեզ քեզ փոխան

Կաթողիկոս ի Հայաստան`

Զտէր Կոստանդին պետ հովվութեան,

Ի գունդն ընգալի Պետրոսեան:

գ

<12a> Եւ զստացող այսմ տառի

Եւ զարդարող սուրբ կտակի,

ԶԹորոս նորին եղբաւրորդի

Եւ քահանայ սուրբ եւ արի,

Եւ զՏալիթա բարի հոգի

Իւրեանց ծննդաւք եւ այլ զարմի,

Ընգալ ի քում յառագաստի

Որ եւս աւրհնեալ յամենայնի:

դ

<129b> Ընդ մետասանիցն գնդի համադասեա Քրիստոս զտէր Կոստանդին կաթողիկոս եւ զեղբաւրորդին իւր Թորոս քահանայ` ստացող աստուածախաւս այս մատենի եւ ամէն:

ե

<200> Ստացողի սորա Թորոս քահանաի ողորմեա Քրիստոս:

զ

<317> Զաստուածապատիւ տէր Կոստանդին կաթողիկոս Հայոց եւ զեղբաւրորդին իւր Թորոս քահանայ, որ եւ ստացող լուսազարդիս յիշեսջիք ի Քրիստոս Յիսուս:

է

Կազմող` Առաքել Հնազանդենց

Զմեղաւք դատապարտեալ կազմաւղ սորա զԱռաքել Հնազանդենց եւ զծնաւղսն իմ, եւ զհարազատն իմ` զՊաւղոս սարկաւագ, եւ զուսուցիչն իմ` զՍարգիս քահանայ, զհանգուցեալսն ի Քրիստոս աղաչեմ յիշել ի Տէր Ի թվին ՉԺԱ (1262):

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երուսաղէմ 2660

Գրիչ` Թորոս Ռաւսլին

Վայր` Հոռոմկլա

<288b> Փառք ամենասուրբ երրորդութեանն Հաւր եւ Որդոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ, այժմ եւ միշտ եւ յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն:

Շնորհիւ Տեառն սկսեալ եւ ողորմութեամբ նորին յանգ ելեալ աւարտեցաւ մատեաենս աստուածային, երկրպագելի եւ պաշտելի սուրբ Աւետարանս, յամի եւթն հարիւերորդի տասն եւ մի երորդի (1262) թուաբերութեանս Հայոց, ընդ հովանեաւ սուրբ աստուածաբնակ տաճարացս որ յանուն Սուրբ Փրկչին, եւ Սրբոյ աստուածածնիս, եւ Սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին մերոյ, եւ այլ բազմահաւաք սրբոցս, որք պաշտին յաշխարհամուտ աթոռս Հոռոմկլա, ի հայրապետութեանն տեառն Կոստանդեայ սրբազան կաթողիկոսի Հայոց, եւ ի բռնակալութեան ազգին Նետողաց որք կոչին դադար: Հրամանաւ մեծի եւ բարեպաշտի եւ իշխանաց իշխանին պարոն Լեւոնի Աստուծով որդւոյ քրիստոսապսակ սուրբ արքային Հեթմոյ թագաւորի ամենայն Հայոց: Որ եւ աստուածապարգեւ իմաստութեամբն իւրով ըստ մեծ եւ ուղիղ հաւատոյն իւրոյ զոր ունէր առ Աստուած, հանապազ զանձն իւր դնէր քաջապէս ի վերայ հաւտին Քրիստոսի: <285a> Որ եւ ի դառնաբեր եւ չարալլուկ ժամանակիս մինչ զի աշխարհք աշխարհաւք, եւ ժողովք ժողովրդաւք ի սով, ի սուր եւ ի գերութիւն վարեցաւ, սա շնորհաւք եւ ողորմութեամբն Աստուծոյ պահէր ի խաղաղութեան զաշխարհ իւր եւ զգաւառ այլեւ բարեպաշտութեամբն իւրով յԱստուած զորացեալ հէրքէր զհոյս հաքարածին ծննդոցն եւ անաւրինաց սեռիցն, բազում անգամ յաղթեալ սուլտանին Հոռոմոց, եւ առեալ զամուրս նորա` զանմատչելին Մունտաս, եւ զՄանիաւնն, զըՍիկի եւ զայլս բազում զոր ոչ է այջմ ասել մի ըստ միոջէ: Որ եւ յայսմ ամի առ նա եւ զամուր դղեակն զհոյակապ եւ զյանգանաւորն Պեհեսնի, որ աւր Ի եւ Ե (25) էր ամսէանն հոգտեմբերի։ Եւ ոչ այս չափ միայն, այլ եւ զյոլով տեսակս առաքինութեան յինքն հաւաքեալ բերեր զողորմածութեան, զարդար դատողութեան, զեկեղեցւոյ շինութեան, եւս առաւել եւ զհաստատեալն ի վերայ ուղիղ հաւատոյ աւ առաքելական վիմի:

Ուստի եւ բարի շառաւեղ եւ ավ[ագ] որդին իւր ծիրանածինն պարոն Լեւոն, հաւրն նմանեալ վարուց, ի նմանէ ուսեալ լինէր բարեպաշտաւն, աստուածասէր եւ երկիւղած յԱստուծոյ, սիրող ճշմարտութեան, եւ ատեցող անիրաւութեան, որ եւ ըստ յոքունց բարեաց ի նմանէ գործելոց, յաւել ի վերայ եւ ստացաւ զգիրս սուրբ` զմատեանս այս սրբոյ Աւետարանիս, զարդարեալ ոսկւով սրբով եւ երանգ երանգ գունովք, հրաման տուեալ իմոյ անարժանութեանս Թորոսի մականուն Ռաւսլին կոչեցելոյ` առնել զայն, որ եւ ըստ կարի իմոյ յանգ հանի Աստուծով զհրաման նորա, եւ զայն, որ եւ ըստ կարի իմոյ յանգ հանի Աստուծով զհրաման նորա, եւ աղաչեմ զամենեսեան, որք հանդիպիք սմա, եւ որք ժառանգէք զսա, եւ որք աւգտիք ի սմանէ զինչ եւ իցէ արդեամբք, յիշել աղաւթիք ի Տէր զարժանաւորսն ամենայն բարեաց յիշատակի, զաստուածասէր եւ բարեպաշտ արքայն Հեթում, զաստուածապարգեւ որդիսն իւր` զծիրանածինն պարոն Լեւոն` ստացող լուսազարդիս, եւ զհայրազատ եղբայրն իւր զբարիհամբաւ <286a> պարոնն Թորոս, եւ զբարեսէր քորսն իւրեանց Զապիլ թագուհի, դուստր մեծին Լեւոնի արքայի, եւ զամենայն նախնի նահապետութիւնս իւրեանց, որք են առթաւղք եւ գրաւաւղք նահանգիս Կիլիկեցոց եւ երախտագործք Հայաստանեացս սեռից եւ անուանեալք կոչին Ռոբինեանք:

Յիշել աղաչեմ եւ զթագաւորահայրն պարոն Կոստանդին աբրահամեան հաւատաւքն ծաղկեալ ուստերաւք եւ դստերաւք, եւ ամենայն զարմիւք, որոց ննջեցելոցն հանգիստ եւ ողորմութիւն պարգեւսցէ Քրիստոս Աստուած եւ զանճառ երկնից արքայութիւնն, եւ որք այժմ` կենդանի երկար կենաւք, պարագայց ամաւք, անխռով խաղաղութեամբ եւ մեծաւ յաղթութեամբ պահեսցէ յաւերժ ցնծութեամբ եւ ուրախութեամբ ի կամս ողորմութեան իւրոյ, ամէն:

Յերեսս անգեալ յոգնամեղ ծառայս Ռաւսլին աղաչեմ յիշել զիս, եւ ծնաւղսն իմ, եւ զուսուցիչսն իմ, եւ Աստուած զձեզ յիշեսցէ յիւր յարքայութիւնն եւ ի փառս, ամէն:

բ

<287b>

Յոյս իմ Քրիստոս Էնդ ի յԷից

Որ ես իշխան Տէր բոլորից,

Դուզստացող քոին բանից

Ու նուիրող քեզ ի քոյից`

ԶԼեւոն ժառանգ թագազարմից,

Զտիկին Կեռանն իւր զուգակից,

Ընգալ ի կեանսդ անվախճանից,

Դարձեալ լինել քեզ փառակից, ամէն:

գ

Գրիչ` Աւետիս

<139a> ԶԱւետիս գրիչ եւ քահանա, որ անուամբս միայն եմ եւ գործաւք ոչ վասն բազում յանցանաց իմոց, զգրաւղս սրբոյ Աւետարանիս աղաչեմ յիշել ի մաքրափայլ յաղաւթս ձեր, որք կարդայք կամ ընդաւրինակէք, եւ սղալանացս մի մեղադրէք, զի կարն մեր այս էր, եւ Աստուած զձեզ եւ մեզ առ հասարակ ողորմեսցի իւրում գալստեանն, եւ նմա փառք յաւիտեանս, ամէն:

դ

<224a> ԶԱւետիս գրիչ որ բազում աշխատութեամբ գրեցի զսուրբ Աւետարանս, յիշեսջիք ի Տէր Յիսուս, եւ Աստուած որ առատն է ողորմութեամբ ձեզ եւ մեզ ողորմեսցի յիւրում գալստեանն, եւ նմա փառք յաւիտեանս, ամէն:

ե

Կազմող` Առաքել Հնազանդենց

<286b> Զմեղաւք դատապարտեալ կազմաւղ սորա յԱռաքել Հնազանդենց, եւ զծնաւղսն իմ, եւ զհարազատն իմ զՊաւղոս սարկաւագ, եւ զուսուցիչն իմ յՍարգիս քահանայ` զհանգուցեալսն ի Քրիստոս, աղաչե յիշել ի տէր: Ի թուին ՉԺԱ (1262):

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

«Արարատ», 1905, էջ 720-721

Գրիչ` Տրդատ

Ի թուականիս Հայոց ՉԺԱ (1262) գրեալ եղեւ սուրբ Աւետարանս… Քրիստոս որդի Աստուծոյ երկիւղածաց կամաց կատարիչ եւ պարգեւատու ողորմութեան յուսացելոց ի քեզ զօրացուցիչ, ողորմեա Յովսէփ քահանայի \\ եւ Դաւթի որդւոյ յաւուրն մեծի գալստեան քո, ողորմեա ամէնողորմ եւ բարերար Աստուած\\\ յահաւոր ատենին եւ դասաւորեա յաջակողմեանսն: Ըստ այսմ հաւատոյ եւ հայցման ողորմեա Տէր Աստուած Տրդատայ գրողի սուրբ կտակիս, որ արժանի արարէր աւարտել, եւ Բարսղի հաւր եւ Բաղդաւորի մաւր \\\ բազում ողորմութեամբ քո: Եւ ընթերցողի սուրբ գրոցս եւ յիշելոջ գրեալքս ի յիշատակս ողորմեա … զի փառաւոր լիցի անուն քո… ամէն…

Յայսմ ժամանակի զաւրացեալ էին ազգն Նետողաց եւ աղեղնաւորաց, որք աւերեցին յաշխարհս արեւելից մինչեւ ի ծովն Եգիպտոսի եւ զկողմն զհարաւո, որ էր նեղութիւն մեծ ամենայն ազգաց\\ սոյնպէս եւ տեսիլ սրբոյն Ներսիսի թէ բազում պատուաւորք անկանին ի փառաց: Եւ ո՞ կարէ ասել զկոտորումն անթիւ մարդկան զԼ (30) ամ ոչ դադարեցին հեղլոյ զարիւն մարդկան եւ էր տիրեալ երկրի: Յամս(՞) Հոլաում ղանն եւ իւր Բ (2) եղբարք ունէին զիշխանութիւնն յարեւելից մինչեւ յԵրուսաղէմ, եւ մնացեալն որպէս զԻսրայելացիսն ակն ունէին քաղցրութեան ի Տեառնէ Աստուծոյ, եւ ազատութեան ի գերութենէն անաւրինաց եւ ի բռնութենէ անբարշտացն եւ դեռ էին ի նեղութեան եւ ի հարկապահանջութեան, եւ երանի զմեռեալսն, եւ ցանգային մեռանել եւ ոչ ապրել: Ի սաստկութենէ հարկին ծախէին զորդի եւ տային հարկ եւ ոչ կարէին ազատել: Ազատարարն Աստուած եւ խաղաղացուցիչն ազատեսցէ յանաւրինաց զծառայսն իւր եւ խաղաղութիւն տացէ աշխարհի, եւ ինքն աւրհնեալ յաւիտեանս յաւիտենից:

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Լենինգրադ, Սալտիկով Շչեդրինի գրադարան, 51

Նորոգող` Բարսեղ

ՉԺԱ (1262) թուիս նորոգեցաւ Աւետարանս ձեռամբ Բարսեղ աբեղայի: Աստուած ողորմի կազմողին եւ աշխատողաց սմայ: