Հայերէն Յիշատակարաններ

ԱԻԵՏԱՐԱՆ

Ալիշան, Հայկարան (Արդուին)

 

Գրիչ` Գրիգոր

Վայր` Երզնկայ

 

Արդ, գրեցաւ սուրբ Աւետարանս ի թուականութեան Հայոց տումարիս Ջ. (1451), ի մայրաքաղաքս Եզնկայ, ձեռամբ մեղսամակարդ ոգւոյ Գրիգորի… ի հայրապետութեան տեառն Գրիգորի եւ յառաջնորդութեան նահանգիս մերոյ տեառն  Ներսէսի արհիեպիսկոպոսի, եւ ի ղանութեան ներողութեամբն աստուծոյ արիւնարբու գազանին Ջիհանշին, զի վասն բազում եւ անթիւ մեղաց մերոց ելեալ սա ի գաւառէն Արեւելեան բազում զօրօք եւ եկն ի վերա յ մեր, եւ բազում գաւառս եւ քաղաքս գերեաց եւ աւերեաց: Եւ զայլ անթիւ չարիսն ո՜վ կարէ պատմել, որ զանմեղ տղայսն` զարու եւ զէգ գիշատեալ իւրով չար խառն[ակ]ութեամբն…:

Յիշեսջիք… զԿարապետ կրօնաւորն, որ ստացաւ զսա… եւ զԿարապետ աբեղայն, որ զտէր Խաչատուր երիցուն զխնդիրքն կատարեաց եւ զԽաչատուր երէցն, որ ստացաւ զսուրբ Աւետարանս յիշատակ իւր, եւ ծնողաց իւրոց` հօրն իւրոյ  Յովհաննիսին եւ մօրն իւրոյ Իսկոյն, եւ եղբօրն իւրոյ Աստուածատրին…:

 

ՅԱՅՍՄԱՒՈՒՐՔ

«Ճանապարհորդութիւն Յովհ. Վաղարշակերտցւոյ», էջ 36

 

Գրեցաւ Յայսմաւուրքս Ջ. թուականութեանս Հայոց (1451), ի հայրապետութեան տէր Գրիգոր կաթուղիկոսի, եւ ի թագաւորութեան Պարսից  Ջիհանշահին, ի դառն ժամանակի, եւ յաւուրս չարութեան… Զամենայն աշխարհս ի հիւքմի կացուցանէր, բայց աւաղ, որ զամենայն քրիստոնեայս դառն չարչարէր եւ անհանգիստ առնէր հարկապահանջութեամբ` կեղեքելով զքրիստոնեայս:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Փիրղ. նօտ. 168, Վան, ս. Յակոբ եկեղեցի

 

Վրիչ` Ստեփաննոս

Վայր` Ջերմաձորոյ երկիր, Փոքր-Ակոռոյ վանք

 

… Արդ, գրեցաւ սա յերկիրս Ջերմաձորոյ, ի վանքս Փոքր-Ակոռոյ, ի յառաջնորդութիւն սուրբ ուխտիս Դաւիթ կրօնաւորի, ձեռամբ անարհեստ եւ յոգնամեղ գրչի Ստեփաննոսի սուտանուն կրօնաւորի, ի թուաբերութեանս Հայոց Ջ. (1451), ի խնդրոյ պատուական եւ իմաստուն մահդասոյն Պօղոսի, քանզի յոյժ փափագանօք ետ գրել զսուրբ Աւետարանս յիշատակ հոգւոյ իւրոյ եւ ծնողացն` հօրն Ստեփաննոսի, որ կատարեցաւ յան[օրինաց], եւ մօրն Ջուհարին, եւ եղբարցն` Թումայ քահանային եւ  Աստուածատրոյն, որ սրախողխող եղեւ յան[օրինաց], եւ դստեր Գրիգորին` Գուհարի, որ քարավէժ եղեւ ի բերդն Զռայլու…:

Արդ, գրեցաւ սա ի հայրապետութեան Զաքարիա Աղթամարցւոյ եւ ի թագաւորութեան Ջհանշայ ղանին…: Ընդ նոսին եւ զԹումայ Վարդազատու որդին` զՅինենից ռէսն եւ զեղբարքն` ռէս Զաքարէն, զՄխիթարն, եւ զՇապուհն յիշեցէք ի տէր:

 

ՔԱՂՈՒԱԾՈՅ ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ՍՈՒՐԲ ԱՒԵՏԱՐԱՆԻՆ ՄԱՏԹԷՈՍԻ, ԳՐԻԳՈՐ ՏԱԹԵՒԱՑՒՈՅ

Երեւան 1301

 

Գրիչ` Դանիէլ

Վայր` Սեւան կղզի

 

ա

 

… Փառք… որ արժանի արար զիս հասանել ի կատար գործոյս:

Ամենեցոյն ակն նայի ի քեզ` տէր, իմացականք եւ իմացաւղք, որպէս ի սնունդ եւ ի հաստումն. եւ երեք կարգաւք ապրին` որդիականաւ, կամ վարձաւորութեամբ, կամ ծառայականաւ. եւ աստուստ հեռացեալքն են ընդ մահու սահմանաւ, յորոց է աղքատ ոգի  Դանիէլ` ակնկալու ողորմութեան քո եւ քոոցն, որ ի ձեռնտուութենէ բարեկամաց քոց` հնարեալ եւ վստահացեալ ընծայաբեր լինել քեզ ի քոոցն զայս կտակ մատենի, բռնելիք շնորհաց քոց նուէր յեկեղեցի քո սուրբ, ի յաւգուտ կարգաց որ անդ. եւ ի ձեռն նոցա ի քէն գիւտ շնորհաց տառապելոյ քո Դանիէլիս:

Արդ, ընդ իս առեալ նպաստ զգութ քո եւ զարժանաւորսն քո, հայցեմք ի քէն` ամենողորմն աստուած… ընկալ զսա ի ձեռաց իմոց աղերս յեկեղեցի քո…:

Արդ, գրեցաւ սուրբ Աւետարանի քաղուածոյս Մաթէոս գլխին յերկիրս Գեղամայ, ի  Սեվան կղզի, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնիս եւ սուրբ Առաքելոցս, սուրբ Կարապետիս եւ սուրբ Լուսաւորչիս, սուրբ Նշանացս եւ սուրբ վարդապետացս շիրմացս. ձեռամբ բազմամեղ եւ անարժան, տարտամ եւ անպիտան, փցուն եւ անյարմար գրչի  Դանիէլի` անուամբ միայն աբեղայի, որ ձեւով միայն է եւ ոչ գործով: Ի կաթողիկոսութեանն տէր` Գրիգորի` առաջնորդ մեծի սուրբ աթոռոյ Էջմիայծնի, ի խանութեանն Ջահանշահի, որդոյ Ուսուփի, ի թվականութեան Հայոց Ջ. (1451):

Արդ, երեսս անկեալ աղաչեմ զամենիսեան զհանդիպողսդ սմա կարդալով կամ տեսութեամբ կամ ուսմամբ կամ աւրինակելով յիշել յաղօթս ձեր զհայրն իմ զԿարապետ քահանայ, եւ զմայրն իմ Համաւոր, եւ զեղբարքն` զԳրիգորէս քահանայ, Վարդանս, Առստակէս, եւ զքեռին իմ Սատաղայ եւ զհոգոյ եղբարսն իմ զՏիրատուր աբեղայ եւ զՆերսէս, բազմերախտ իմ զՅովաննէս կրօնաւոր, եւ զայլ ամենայն արեան մերձաւորսն եւ երախտաւորսն, զկենդանիսն եւ զհանգուցեալսն: Ընդ նմին ես դառապեալս Դանիէլ յերեսս անկեալ աղաչ [եմ] յիշել ի տէր եւ անմեղայդիր լինել խոշորութեան եւ սխալանաց սորայ, զի սէրս յաղթեաց զարհեստս եւ ետ գրել: Զի որք յիշեն զմեզ ի Քրիստոս` յիշեալ լիցին ինքեանք ի Քրիստոս յաւուր, յորում բանք սպառին եւ գործք թագաւորեն: Այլ եւ զԱլէքսիոս աբեղայ, որ զօ[ր]ինակն շնորհեաց` ծնողօքն հանդերձ յիշել ի տէր, ամէն:

 

բ

 

Զտառապեալ եւ զմեղապարտ գրչիս զԴանիէլ աբեղա, անուամբ եւ ոչ գործով, աղաչեմ յիշել ի տէր, եւ զծնաւղսն իմ` զհայրն զԿարապետ քահանայ եւ զմայրն զՀամաւոր, եւ զեղբայրն իմ զԳրիգորիս քահանայ, որ ի հոռի ԻԸ. (28) փոխեցաւ առ Քրիստոս յերիտասարդութեան տիս եւ եթող սուգ մեծ սիրելեաց իւրոց, եւ զամենայն արեան մերձաւորսն` զկենդանիսն եւ զհանգուցեալսն զտէր-ողորմին ասէք բոլոր սրտիւ եւ աստուած զձեզ յիշէ:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 4893

 

Գրիչ` Կարապետ

Վայր` Վան

 

… Յամի թուականութեանս Հայոց Ջ. -երորդի (1451) գրեցաւ սուրբ Աւետարանս, ձեռամբ յոգնամեղ եւ անարժան սուտանուն երիցու Կարապետի, ի քաղաքս որ կոչի  Վան, ընդ հովանեաւ սրբազան առաքելոցս Պետրոսի եւ Պաւղոսի, եւ սրբոյն Ստեփաննոսի նախավկայի, եւ Սահակայ հայրապետի, եւ այլ սրբոցս. ի հայրապետութեան տեառն Գրիգորի եւ տէր Զաքարիայի, ի թագաւորութեանն  Ջխանշայի, ի դառնաշունչ ժամանակիս, որ վասն ծովացեալ մեղաց մերոց բազում քրիստոնեայք ի գերութիւն անկան ի ձեռն անօրէն ազգին թուրքաց, զոր ոչ կարեմ ընդ գրով արկանել:

Արդ, ի յայս դառնացեալ ժամանակիս ցանկացող եղեւ այսմ աստուածաշունչ բուրաստանիս եւ աստուածախաւս մատենիս եւ լուսափայլ մարգարտիս հաւատարիմ եւ բարեպաշտ աստուածասէր կինն Փաշայ, եւ ետ գրել զսուրբ Աւետարանս ի հալալ ընչից իւրոց, յիշատակ բարի հոգւոյ իւրոյ, եւ ծնողաց իւրոց Ստեփանոսի եւ Մարթայի, եւ որդւոյն իւրոյ Ջանիբէկի, որ ի ձեռաց անաւրինաց մարտիրոսացաւ եւ սուգ անմխիթար եթող ծնողաց իւրոց, եւ ամուսնոյն իւրոյ`  Հաւկիթ Ատոմին, որ ի կսկծանաց որդւոյն իւրոյ խասրաթամահ եղեւ, եւ այլ ամենայն ազգականաց իւրոց` կենդանեացն եւ հանգուցելոցն:

Աղաչեմք զամենեսեան, որք ընթեռնուք կամ ընդաւրինակէք զսուրբ Աւետարանս յիշեսջիք ի մաքրափայլ յաղաւթս ձեր զստացող սուրբ Աւետարանիս զբարեպաշտ կինն զՓաշայն, եւ զամուսինն իւր զԱտոմն, որ առ աստուած փոխեցաւ, եւ զեղբայրն իւր զխոջա Ֆառուխշէն, որ զթուղթն եբեր, եւ զմիւս եղբայրն զՍուլտանշայ, որ ի ճանապարհ գնաց եւ ոչ գիտացին թէ զինչ եղեւ: Եւ դարձեալ յիշեցէք յաղաւթս ձեր զաստուածասէր տանուտէրն  զՀաւկիթ Ատոմն` զհանգուցեալն ի Քրիստոս, եւ զկենակիցն իւր զՓաշայն, եւ զորդեակն իւր զՋանիբէկն, որ անօրէնքն գաղտագողի նահատակեցին ի Հիզան եւ զմարմինն այլ ոչ եգիտ հայրն նորա, եւ այն խոցովն եւ լալովն եմուտ ի գերեզման, եւ զմիւս որդեակն  զՍքանդարն, եւ զդուստրն Արուս-Խաթուն, որ տարաժամ մահուամբ առ աստուած փոխեցան: Այլ եւ յիշեսջիք ի Քրիստոս զփեսայն սոցա` զբարեպաշտ տանուտէրն զԿարապետ մանկաբաւն, որ շատ աշխատեցաւ եւ աւգնական եղեւ, եւ զծնաւղքն իւր` զհայրն Ստեփանոս եւ զմայրն  զՋալալ-Խաթուն, եւ զկենակիցն իւր զՇարա-Խաթունն, որ եւ նա եւս ի յիւր աշխատանացն աւգնական եղեւ մօրն իւրոյ, եւ զդեռաբուսիկ որդին իւր զԳրիգոր, զոր տէր աստուած բազմաժամանակեայ առնէ, ամէն: Այլ եւ զդուստրն իւր զՀայ-Խաթուն, եւ զայլ զաւակսն իւր` զԽուդաբաղշ եւ զՅովանէս, որ առ աստուած փոխեցան, եւ զԽաթուն-Փաշէն, եւ զքեռին իւր զԱռաքել կրօնաւորն, եւ զայլ ամենայն ազգականսն` զկենդանիք եւ զհանգուցեալք յիշեցէք եւ բոլոր սրտի ւ աստուած-ողորմի ասացէք, եւ աստուած ձեզ ողորմեսէ, ամէն:

Եւ դարձեալ, յիշեցէք զՓաշայն, եւ զքոյրն իւր զԱզիզ-Մելէքն, եւ զքեռին` զԱտոմն, եւ զեղբայրն` զԽոջայ-Ֆառուխշէն, եւ զկենակիցն իւր զՋաւր-Խաթունն, եւ ուղիղ մտաւք եւ լի բերանով աստուած-ողորմի ասացէք:

Եւ արդ, ես` յամենայնի թշուառականս եւ անարժան գրիչս Կարապետ, յամենայն ժամ զեղկելի անձն իմ ողբամ դառնապէս, եւ աղաչեմ զամենեսեան եղբայրական սիրով ողբալ զիմ անարժանութիւնս, եւ յիշել յերկնագնաց յաղօթս ձեր զիս` զանարժանս, եւ զծնաւղսն իմ զՍտեփանոս քահանայ եւ զՄինայ, զհօրեղբայրն իմ զՄովսէս միայնակեց, եւ զեղբայրքն իմ զՅովանէս աբեղայ եւ  զՄելքիսէթ սարկաւագ` զհանգուցեալքն ի Քրիստոս, եւ զկենակիցն իմ զԽոնդ-Խաթուն, եւ զքաղցրիկ որդեակն իմ զԱբդըլմսեխ, որ վասն բազում մեղաց իմոց յայսմ ամի տղայ հասակաւ առ Քրիստոս փոխեցաւ եւ սուգ անմխիթար եթող եղկելոյս, եւ զտառապեալ հարսնիկս իմ Խապիպ-Խաթուն, որ աշխատեցաւ ի կոկել թղթիս, եւ զայլ ամենայն արեան մերձաւորսն իմ յիշեցէք եւ բոլոր սրտիւ եւ լի բերանով աստուած-ողորմի ասացէք…:

Եւ դարձեալ աղաչեմ զձեզ, ո՜վ աստուածասէր հարք եւ եղբարք, յիշեցէք յաղօթս ձեր զաստուածասէր եւ զբարեպաշտ տանուտէրն զպարոն գուռջի-բէկն, եւ զդուստրն զՋօր-Խաթունն, եւ զտղայն` զգեղեցիկն  զԳորգի-Միրանն, որ առ աստուած փոխեցաւ, եւ բոլոր սրտիւ աստուած-ողորմի ասացէք, եւ աստուած ձեզ ողորմեսցի, ամէն:

Այլ եւ աղաչեմք զսպասաւորք սուրբ նախավկայ Ստեփանոսիդ զտէր Ստեփանոս վարդապետ փիլիսոփայ եւ զիւր միաբանք` զԱտոմ քահանայ, եւ զմիւս տէր Ստեփանոսն, եւ Զաքարիէն, զտէր Պարսամն, եւ զԱւետիս քահանայ, եւ զՍտեփանոս եպիսկոպոսն եւ զՄարգարէն քահանայ, եւ զտէր Ներսէս կրոնաւորն էնց լաւ զԹադէոս քահանայ, որ լաւ խնամ տանին ի վերայ սուրբ Աւետարանիս:

 

ԳԱՆՁԱՐԱՆ

Երեւան 4768

 

Գրիչ` Մարգարէ

Վայր`յերկիրս Ռշտունեաց, ի վանքս Բերդաձոր

 

Փառք… որ հասոյց եւ արժանաւորեաց զանարժան գրչաւորս զՄարգարէ հասանելի վերջ սուրբ գրոցս, որ կոչի Գանձարան գանձուց, ի թվականութեանս Հայոց Ջ. (1451), յիշատակ Սուքիաս քահանային, եւ ծնաւղաց իւրոց, եւ եղբարցն, եւ ամենայն արեան մերձաւորացն իւրոց, ամէն:

Արդ, աղաչեմ զամենեսեան, որք հանդիպիք սուրբ գրոցս կարդալով կամ աւրինակելով, յիշեցէք ի Քրիստոս զստացող սուրբ գրոցս զՍուքիաս քահանայն, որ ստացաւ ըզսա ի հալալ արդեանց իւրոց յիշատակ հոգւոյ իւրոյ, եւ ծնաւղացն իւրոց` հաւրն  Կիրակոսի եւ մաւրն Քնարին, եւ եղբարցն իւրոց` Դաւթին եւ Յովսեփին, Յովանիսին եւ Յոհանիսին, եւ քըւերն իւրեանց Աւագին, եւ եղբաւրորդոցն` Հմայեակին, եւ Ստեփանոսին, Շուշանին, եւ Ջուհարին, եւ Վարդան սարկաւագին, եւ Կիրակոսին, եւ  Գորգկէն, եւ Մարտկէն, եւ այլ ամենայն արեան մերձաւորացն իւրեանց, եւ եղբայր կնոջն իւրոյ` Մարեմին, որ ծնաւղաբար կու սպասաւորէ սորա, եւ Դաւիթ աբեղային, եւ Մովսէս քահանային:

Արդ, աղաչեմ զամենեսեան` զսուրբ ընթերցողքդ եւ զլըսողքդ, որք հանդիպիք սուրբ գրոցս ասացէք բոլոր սըրտիւ, թէ Քրիստոս աստուած, յիշեա զայս յառաջ ասացեալքս` զՍուքիաս քահանայն եւ զիւրքն ամենայն, եւ ողորմեա սոցա ըստ մեծի ողորմութեան քում, ամէն…:

… Արդ, կատարեցաւ սուրբ գիրքս ի յերկիրս Ըռըշտունեաց, ի վանքս որ Բերդաձոր կոչի, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնիս, ի դառն եւ ի նեղ ժամանակիս, ի յաւուր ձմերանի. եւ խոշորութեանս եւ սխալանացս անմեղադիր լերուք, զի յիմար էի ի յարհեստ, եւ աչս պակաս ի տեսոյ, ով զմեզ յիշէ` աստուած զինքն, եւ քեզ` Քրիստոս աստուած աւրհնութիւն յամենայն արարածոց եւ փառք յարդար բերանոց յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն:

Դարձեալ, աղաչեմ զամենեսեան, որք հանդիպիք սուրբ գրոցս, յիշեցէք ի Քրիստոս աստուած զՍարգիս` զպապն մեր, եւ զտղայքն իւր, եւ ըզդուստրն իւր ըզԶանազանն, եւ զԴաւիթ կրօնաւորն, եւ զծնօղքն իւր, եւ զՀռիփսեմն, եւ զորդին իւր  զՄարտիրոս, եւ ասացէք, թէ Քրիստոս աստուած, տուր զքո աստուածային քաղցր տեսդ սոցա ի ճաշակումն, եւ ամենայն արեան մերձաւորաց իւրոց, ամէն:

Դարձեալ, աղաչեմ զսուրբ ընթերցողքդ յիշեցէք ի Քրիստոս ըզՍուքիաս քահանայն, եւ զեղբարց կանայքն իւր` զԱւագն, զՀաթունն եւ զՇամամն, զՍուրաթն եւ զտղայքն իւր` զԳուռճիկն, զԴաւիթն եւ ըզՅովսէփն:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Փիրղ. Նօտ. 167, Վան, ի ս. Յակոբ եկեղեցի

 

Գրիչ` Միքայէլ

Վայր` Արծկէ

 

… Ես` յետինս բանասիրաց եւ տրուպս կարգաւորաց Միքայէլ գրիչս սուտանուն քահանայ… աւարտեցաք զսուրբ Աւետարանս ի թուականութեանս Հայոց Ջ. (1451) ամին, ի քաղաքիս Բզնունեաց  Արծկէ կոչեցեալ, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնի տաճարիս, եւ սրբոյ Ստեփաննոսի կաթուղիկէի, եւ սրբոյն Գրիգորի, ի հայրապետութեան տեառն Գրիգորի ընդհանուր հայոց կաթուղիկոսի: Յիշեցէք զստացող սուրբ Աւետարանիս զՎարդան գրակապն:

 

ՅԻՍՈՒՍ ՈՐԴԻ ՆԵՐՍԻՍԻ ՇՆՈՐՀԱԼՒՈՅ

Երեւան 5972

 

Հետ ստացո՞ղ` Կիրակոս

Վայր`Բաղէշ

 

Քրիստոս աստուած ողորմեայ Կիրակոս բանասիրին եւ թող զ[մեղ]ք նորին` զմահու չափն եւ զներելին. բարէխօսութեամբ սուրբ աստուածածնին եւ կենսատու սուրբ խաչին եւ ամենայն սրբոց գնդին ողորմեսցիս  Կիրակոսին եւ ամենայն արեան մերձաւորին, ամէն:

Թվ. Ջ. (1451) Բաղէշ գերեցաւ:

 

ՄԱՇՏՈՑ

Երեւան 4515, էջ 169 (Ղ. Փիրղ. Նշխարք պտմ. Հայոց, Բ. )

 

Գրիչ` Մելքիսէթ

Վայր` Բարիձորոյ վանք

 

… Արդ, գրեցաւ տառս ի թուիս Հայոց Ջ. (1451), ձեռամբ ախմար եւ փծուն գրչիս` ամենամեղ Մելքիսէթիս, ի վանքս Բարիձորոյ, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնիս, շինեալ երկին ի մէջ երկրիս, ի վայելումն այս քահանայիս` Ղազարիս, որ ստացող եղեւ գանձիս:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Եվրոպայի մասն. հաւաքումներ, էջ 9-10

 

Գրիչ` Յովհաննէս

Վայր` Հիզան

 

… Այլ եւ գրեցաւ սուրբ Աւետարանս ձեռամբ յոգնամեղ եւ մեղսամածեալ մեղաւք Յովհաննէս վարդապետի, որ անուամբ եմ եւ ոչ գործով, ի յանպատս որ կոչի Գամաղիէլ, ի դուռն սուրբ առաքելոյս Գամաղիէլի. ի յառաջնորդութիւն վանացս  Յովհաննէս վարդապետի եւ հօր վանացս Յովհաննիսի եւ յայլ միաբան եղբարցս: Յեւ իմ անընդունակ գոլով յարուեստ գրչութեան եւ բազում մեղաց ցնորիւք պաշարեալ, այլ ըստ կարի մերում, զոր պարգեւեաց մեզ մարդասէր հոգին, բազում աշխատասիրեալ իմ ի սմայ, գրեցի անարժան ձեռօք իմովք յընդիր եւ ի ստոյգ աւրինակէ, կենաւք տառապանաւք եւ բազում պանդխտութեամբ` ի մեծ թուականիս, յեղանակ շրջագայութեանս արեգական ստոր իջիւք երկնաչու ճանապարհաւ յերկնից յերկիր նայելով, ըստ արարչութեանցն չափեալ յելանելոյն Ադամայ ի դրախտէն ԶՌ. եւ ԶՃ. եւ Դ՞Ա. ամ ըստ եւթանասնիցն, որում մեք վարիմք: Եւ է ի մարդեղութենէ բանին աստուծոյ անժամանակ էին եւ փրկչին Յիսուսի Քրիստոսի ամս ՌՆԾԳ. (1453), իսկ թուոյ Խոսրովային Յաբեթեան տումարի` թուական Ջ. (1451), ի կաթուղիկոսութեան հայկազեանս սեռի տեառն Գրիգորի Էջմիածնի, եւ ի յԱղթամարայ կաթուղիկոսի տեառն  Զաքարիայի, զոր տէր աստուած պահեսցէ անսասանելի զաթոռ հայրապետական եւ զթագաւորական, զի յիշել զանուանս նոցա սասանեալ մաքրեալ ոչ եւս երեւին թշնամիք ճշմարտութեան:

Եւ գրեցաւ Աւետարանս զայս ի գաւառիս Հիզանայ, ընդ հովանեաւ սուրբ առաքելոյս Գամաղիէլի, ի վայելումն սրբասնեալ եւ կուսակրօն կրօնաւորի Թումայի, եւ պատուական եւ հաւատարիմ տանուտրոջն Կարապետին, եւ կենակցին  Մօսր-Մէլէքին, եւ ծնաւղաց նոցա: Արդ, որ ճաշակէք յաստուածային բուրաստանէս եւ յամենալի սեղանոյս յիշեսջիք զաղաւթս ձեր զստացող սուրբ Աւետարանիս զԿարապետ, եւ զկենակիցն զՄսր-Մէլէք, եւ զծնաւղս նոցա զԽերապետ, եւ զկենակիցն իւր զԱւագ-Խաթուն, զՄինաս եւ զԱւագ-Խաթուն, զՅովհաննես եւ զՄսր-Մէլէք ի Քրիստոս: Եւս առաւել յիշեցէք ի Քրիստոս կրկին անգամ ստացող սուրբ Աւետարանիս Թումա կրաւնաւորն եւ զծնողսն` զԱստուածատուր եւ զԹաճխաթուն, եւ  զԿարապետ եւ զծնողսն իւր` զհայր իւր Մինաս եւ զմայրն իւր զԱւագ-Խաթուն…:

Բայց աղաչեմ զձեզ զհանդիպող սուրբ Աւետարանիս, զի անմեղադիր լինիք խոշորութեան եւ սխալանացս, զի անձամբ տկար էի եւ լոյս աչիցս պակասեալ էր. հազար` վասն աստուծոյ, հազար` վասն աստուծոյ անմեղադիր լերուք, եւ բարի սրտից եւ ի բերանոց ձերոց յիշեցէք ի Քրիստոս աստուած զանարժան գրիչս զՅովհաննէս բանակխնդիրս (՞) եւ զծնողսն իմ զՎարդան եւ  զԴիլշատ, եւ զհանգուցեալ եղբարսն իմ զքաղցրիկ Յովհանէսն եւ զԽերապետն, եւ աստուած-ողորմի ասացէք նոցա, եւ որ ասէ եւ իւրն աստուած ողորմեսցի, ամէն:

 

բ

 

Յիշեցէք ի Քրիստոս զՅունան, զԿասաւն եւ զՋանօն, եւ զմայր նոցա զԱսլմէլիք, եւ լի բերանով աստուած-ողորմի ասացէք նոցա, ամեն:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 5018

 

Գրիչ` Մովսէս

Վայր` Դերջա՞ն, Պղընծայգոյ անապատ

 

Ի թուականութեանս Հայոց Ջ. (1451) գրեցաւ տառս աստուածայինս եւ տիեզերաքարոզ սուրբ Աւետարանս ձեռամբ անարժան աբեղի Մովսէսի՛ փցուն եւ անարհեստ գծողիս. եւ ես բնաւ չեմ հմուտ այսմ գործոյ, այլ փափաքեցայ ես շահիցն ցանկալի, վասն այնորիկ ձեռնամուխ եղէ գրել զսուրբ Աւետարանս զաստուածախաւս կտակս:

Բայց գրեցաւ սա ի սուրբ եւ ի հռչակաւոր ուխտս ի Պխընծայգոյ աւագ անապատս, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնիս, եւ սուրբ Կարապետիս, եւ սուրբ Լուսաւորչիս, եւ սուրբ Սարգսիս, եւ սուրբ Նշանացս, եւ սուրբ Նշխարացս, եւ այլ բազմահաւաք սրբոց, որ կան աստ. ի կաթողիկոսութեան Հայոց տեառն Գրիգորի եւ յեպիսկոպոսութեան տէր Աւետեաց` վերադիտողի Դերջնա եւ  Բաբերդոյ: Յիշեցէք ի Քրիստոս զայնոսիկ, որ ի վերայ ինձ երախտիք ունին` զառաջնորդն զտէր Աւետիք, զհարպետն Մաթէոս աբեղայ, զՍարգիս աբեղան` զվանիցս վարպետն, որ խիստ ի ժամատեղն կու չարչարի ի յասելն, եւ զայլ աբեղայքն եւ զգործաւորքն, որ յանուանէ ձանձրացայ գրել:

Յիշեցէք ի Քրիստոս զծնաւղսն իմ զՅովհաննէս քահանայն, եւ զեղբայրն իւր Շնոյֆոր պարոնն, եւ զմայրն իմ զԲաղտատն, եւ զեղբայրն իմ  զՍտեփաննոս քահանայն, որ յանուն նորա գրեցի զսուրբ Աւետարանս յիշատակ ինձ, եւ ծնաւղաց իմոց, եւ ամենայն արեան մերձաւորաց իմոց, եւ յայնոցիկ, որ երախտիք ունին ի վերայ ինձ. եւ աստուած յիշողացդ եւ յիշելոցս ողորմեսցի, ամէն:

Եւ վատութեան գրիս եւ անարհեստութեան մի մեղադրէք, զի կար իմ այս քան էր եւ ոչ աւելի. եւ թէ սղալանս տեսանէք` մի բարկանայք, այլ քաղցրութեամբ ուղղեցէք, զթերին լցէք եւ զաւելին ի բաց հանէք, եւ թողէք զիս ի բաց առանց բանբաս[անաց]. եւ Քրիստոսի փառք յաւիտեանս, ամէն:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 8590

 

Հետ ստացող` Մղտեսի Տէրտէր

Վայր` Ղրի՞մ

 

ա

 

… Արդ, զվերջին ստացող այս սուրբ Աւետարանիս զմղտեսի Տէրտէրն, որ ստացաւ զսա ի հալալ արդեանց իւրոց եւ յիշատակ բարի նախնի ծնողաց իւրոց` կենդանեաց եւ ննջեցելոց, եւ հաւրն իմոյ Ներսեսին, եւ հաւուն իմոյ  Ուսէփին, եւ մաւրն իմո Էմին-Խաթունին, եւ իմ մաւր հաւրն Յակոբին, եւ մամուս Ուլճայ-Խաթունին, եւ քեռեացն Դաւթին, Ամիրկուլին եւ Կուլասլանին, եւ քեռորդուս Ամիր-Սարգսին, եւ իմ եղբարցն Մխիթարին, եւ իմ քրոչն  Գոհար-Մելիքին, եւ իմ զաւակացն, եւ իմ եղբաւրն զաւակացն:

Արդ, որք հանդիպիք այս սուրբ Աւետարանիս կարդալով կամ աւրինակելով յիշեսցջիք ի մաքրափայլ  աղաւթս ձեր զվերոյասացեալքս եւ զիս զմըղտեսի Տէրտէրս, որ յոյժ փափաքանաւք ըստացա զսուրբ Աւետարանս յիշատակ ինձ եւ նախնի ծնողացն իմոց ամենի. եւ որ զմեզ յիշէ սրտի միաւք` նա ինքն յիշեալ լիցի ի Քրիստոսէ աստուծոյ մերոյ, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս, ամէն:

Ի թվին Հայոց իննհարիւրին եւ սեպտեմբեր ամսոյ ի Ի. (20) գնեցի զսուրբ Աւետարանս ի բարեխաւս առ Քրիստոս վասն ինձ:

Դարձեալ աղաչեմ զընթերցողք սուրբ Աւետարանիս յիշեսջիք զիս զմղտեսի Տէրտէրս, եւ զիմ քեռին, եւ զքեռորդիքս` զԽուլին, Կուլանպէկն, եւ զԿուլասլանն, եւ զիմ որդիքն` զԿուլամիրն, եւ  զՎառզէլն, եւ դուք յիշեալ լիցիք ի Քրիստոսէ աստուծոյ մերո, ամէն:

 

բ

 

Ես` Յոհանէս աբեղայս իմ կամաւս ծախեցի զԱւետարանս մեղտեսի Տէրտէրին, զոր աստուած վայելել տացէ նմայ, ամէն:

 

Այս է իմ ձեռագիրս եւ խրէրս աստուծով հաստատուն է:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 7691

 

Հետ. ստացող` Թովմայ

Վայր` Ղրիմ

 

Ի թուականիս Հայոց Ջ. (1451):

Զվերջի ստացաւղ սուրբ Աւետարանիս զԹովմայ քահանայն, որ ստացաւ զսա ի հալալ յարդեանց իւրոց, եւ ետ զսա վերստին ծաղկել եւ կազմել   ի վայելումն անձին իւրոյ եւ  սրբոյն Նիկօղայոսի անթիւ սքանչելագործ հայրապետին, եւ յիշատակ իւր, եւ ծնողաց իւրոց` հօրն իւրոյ Սահակին եւ մօրն իւր Քաղաքէ, եւ երկու որդոց իւր` Աստուածատրին եւ  Գրիգորին: Եւ որք հանդիպիք ի սմայ կարդալով եւ կամ օրինակելով յիշեսջիք ի Քրիստոս զվերոյգրեալն զԹովմայ քահանայն, եւ զծնողսն իւր, եւ զերկոսին որդիսն ընդ նմին յիշեսջիք, եւ զիս  զՕգսէնդ աբեղայս` զսակաւ աշխատողս, որ ծաղկեցի զչորեսին խորանսն եւ զաւետարանիչսն, զի հատեալ էր յանօրինաց, եւ որ զմեզ յիշէ` ինքն յիշեալ լիցի ի Քրիստոսէ աստուծոյ մերոյ, ամէն:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Ալիշան «Կամենից», էջ 161, Ս. Քոլանջեան, Ցուցակ ձեռագրաց Բուխարեստի Հայ մշակոյթի տան, համար 2 (անտիպ)

 

Հետ ստացող` Յակոբշայ

Վայր` Եաշ

 

Արդ, յիշեցէք զվերջին ստացող սուրբ Աւետարանիս զՅակոբշան, եւ զեղբայրն իւր զԱռիւծն, եւ զծնողսն իւրեանց, որ ստացան զսայ ի հալալ արդեանց իւրեանց եւ ետուն յիշատակ ի Յասն սուրբ Աստուածածին, եւ մի ոք իշխեսցէ հանել զսուրբ Աւետարանս ի սուրբ Աստուածածնէն` ո՛չ իմոց եւ ո՛չ օտարաց. թէ ոք անդգնի եւ ընդդէմ դառնայ եւ հանէ` այնպիսիքն զմասն խաչայհանուացն ժառանգեն եւ զվարձքն Կորխայ եւ Դադանայ առցեն:

Գր[եցաւ] ի թվ. Ջ. (1451):

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 6424

 

Գրիչ` Յովսէփ

 

ա

 

Փառք… որ ետ կարողութիւն իմոյ տկարութեանս հասանել ի վերջ սուրբ Աւետարանիս: Աստանաւր հարկ ելեալ կատարեցաւ խոշորագիծ գիրս պայծառ բանիւ` յոգնամեղ եւ փծուն գրչի սուտանուն Յովսէփի, ի թվ. Ջ. (1451):

Արդ, աղաչեմ զսուրբ, հաստատ եւ հստակ քահանայքդ, յիշեցէք, ի Քրիստոս եւ աստուած զձեզ յիշէ յիւր արքայութիւնն, ամէն:

 

բ

 

Ո՜հ, ո՜հ, զի մագաղատս հին է եւ ծիրիկ, զի վերայ մին գրին Գ. (3) անգամ գնայր գրիչն եւ ապա տըպաւորէր գիրն. աղաչեմ անմեղադիր լերուք:

 

ՇԱՐԱԿՆՈՑ

Վրաց թանգարան 173

 

Հետ ստացող` Իգնատիոս

 

Զվերջին ստացաւղ սորայ զԱռաքէլ քահանայ, եւ զհայրն զԱստուածատուր քահանայն, եւ զմայրն զՈւսլուն, եւ զեղբայրն  զԱտոմն յիշեցէք յաղաւթս ձեր, որ ստացաւ զսայ յարդար վաստակոց իւրոյ եւ ի հալալ արդեանց. ի թվաբերութեանս Հայոց Ջ. (1451), ի խնդրոյ զաւակին իւրոյ Իգնատիոսի, ի վայելումն անձին իւր, եւ ի յիշատակ հոգւոյ իւր:

Արդ, աղաչեմ զամենեսեան, որք աւգտիք ի սմանէ տեսանելով, կամ ուսանելով, կամ աւրինակելով, յիշեսջիք առ Քրիստոս զիս` զանարժան Իգնատոս սուտանուն մեղապարտ քահանայ, եւ զծնաւղսն` զԱռաքել քահանայն, որ ստացաւ զսայ, եւ զմայրն իմ  զԳուլբահարն, եւ զեղբայրն իմ զԳուրիասն` զփոխեցեալսն ի Քրիստոս, եւ զայլ ամենայն ազգականքն իմ` զկենդանիս եւ զհանգուցեալսն, զի եւ դուք յիշեալ լիցիք ի Քրիստոսէ աստուծոյ մերոյ, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս, ամէն:

 

ՅԱՅՍՄԱՒՈՒՐՔ

ԲՑՎ 310, Վարագ

 

Գրիչ` Ստեփանոս

 

Բարեխօսութեամբ եւ աղօթիւք ամենայն սրբոցն եւ աւուրս շնորհի սուրբ յարութեամբ Քրիստոսի մեղապարտ Ստեփանոս սուտանուն սարկաւագի ողորմեսցի, եւ ստացողի գրոցս` բարեմիտ եւ հաւատարիմ տանուտէրոջ ըռէս Աշխիբէկին, եւ իւր կանանցն`  Մարգարտին, Լալխանին, Սիմային, ծնողացն` Մարգարին, Մարգարտին… եւ ինձ մեղօք լքեալ սուտանուն Ստեփանոսի, եւ կողակցոյն իմոյ Նազլիխանին, Խաղանդին, ծնողաց իմոց տէր Յովանէսին, Խանաղին… թվին Հայոց Ջ. (1451) ամին:

 

ԳԱՆՁԱՐԱՆ

Երեւան 4350

 

Գրիչ` Յովանէս Մանգասարենց

Վայր` Արճէշ

 

… Արդ, գրեցաւ մարգարտաշար Գանձարանս ի պատիւ տօնից տէրունականաց եւ ամենայն սրբոցն աստուծոյ… որ ցանկացօղ եղեւ այս անանց ուրախ || կիս բազում սիրով եւ փափագ[անաւք իմաս]տուն եւ   հանճարեղ քահանայ[ն Ներ]սէս աշխարհի երէցն, եւ ստացաւ || եւ ծնողաց իւրոց Թումային եւ Աննային, եւ բարի ամուսնոյն իւրոյ Մարգարտին, եւ ծաղկեալ զաւակացն Յովանիսին, Մկրտչին եւ || եւ հարազատին իւրոյ կնքաւորին տէր Հէրապետ արհի[եպիսկոպոս]ին` անյաղթ փիլիսոփային: Եւ հոգեւոր || իւր եւ քեռոյն Կարապետին, եւ մեծ պապոյն || եւ Մարեմին, եւ աներոջն Աստուածատրուն զոքանչին Բաղդատին, եւ դստերացն Խալիմ-Խաթունին,  Դուրդանին եւ Եղիսին, եւ ազգականացն` լի բերանով աստուած ողորմի ասացէք:

Գրեցաւ Գանձարանս ի թուականիս Հայոց Ջ. || ամին (1451) ձեռամբ անարժանիս Յով[անէս աշ]խարհի երիցու: Արդ, որ վայելէք [այսմ դե]ռափթիթ բուրաստանիս || աստուած-ողորմի ասացէք ստացօղի սուրբ գրոցս  Ներսէս հեզահոգի քահանային, եւ կող[ակցին || Մարգարտին եւ ամենայն արեան մերձաւորացն, եւ || անպիտան գրչի, եւ ծնօղաց իմոց || Փաշայի… եւ ուսուցօղքն իմ Թումա ||

 

ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ՍԱՂՄՈՍԱՑ ԳՐԻԳՈՐԻ ՏԱԹԵՒԱՑՒՈՅ

Յ. Ասֆալգ եւ Յ. Մոլիտոր, Ցուցակ Գերմանիայի 6, էջ 15

 

Գրիչ` Ալէքսանոս

Վայր` Հերմոնի վանք

 

ա

 

… Արդ գրեցաւ աստուածային գանձարանս քաղուածու սաղմոսաց Դաւթի, ի յանպիտանիս որ կոչի Հերմոնի վանք, ընդ հովանաւ սուրբ Լուսաւորչիս, եւ աստուածընկալ սուրբ Նշանացս, ձռամբ բազմամեղ եւ անարժան, տրտամ եւ անպիտան, փցուն եւ անյարմար գրչի Ալէքսանոս աբեղայի, որ անուամբ միայն եւ ոչ գործով, ի թվին Ջ. (1451), ի առաջնորդութեան սուրբ ուխտիս Սարգիս վարդապետի, զոր տէր Աստուած պահեսցէ զսա ընդ երկայն աւուրս ուղիղ վարդապետութեամբ, եւ սրբասնունդ աբեղայի Զաքար[ի]ա փակակալի, եւ այլ միաբանիցս` մեծի եւ փոքու, ի ժամանակս անաւրէն բռնակալին Ջհանշայի, զի ոչ դադարի ի կողոպտելոյ եւ գերելոյ զազգս, զոր յայսմ ամի էառ զանառիկ Եզնկան խաբէութեամբ, եւ շատ աւեր էած: Արդ… յիշել… զԱլէքսանոս գրիչս, եւ զուսուցիչն իմ եւ զերախտաւոր հօրեղբայր զՅովանէս աբեղա` զհանգուցեալս ի Քրիստոս, եւ զհարազատ եղբայրն իմ զԱնտոն կուսակրօն քահանայ, եւ զծնողսն իմ` զՄկրտիչ մուղտասի, զմայրն իմ Խոնդիկ, եւ զեղբայրն մեր Պաւղոս եւ Պետրոս, եւ քերցն մեր, եւ զաւակաց նոցա, եւ ամենայն արեան մերձաւորք մեր: Դարձեալ աղաչեմ զձեզ… խոշորութեան եւ սխալանաց սորա անմեղադիր լինել, զթիւրն ուղղլ բարի կամօք ւ ղբայրնկան սիրով, զի յըշտապէի վասն բազում պատճառի… ամէն:

 

բ

 

  Աստի առաջ գիրն օրինակիս փոխեցաւ:

 

գ

 

  Օրինակս դժար է, անմեղադիր լեր:

 

ՈՍԿԵՓՈՐԻԿ-ՀԱՒԱՔԱԾՈՅ

Վիեննա 299, Հ. Ոսկեան, Ցուցակ, էջ 932

 

  Աստուածասէր եւ հաւատարիմ խաւջայ Ֆարխատին ստացաւ զաստուածաշունչ կտակս ի հալալ արդեանց եւ գնեաց ի թուականութեան Հայոց ի Ջ. (1451) թվին, յիշատակ իւր, եւ ծնօղաց` հաւրն Էվադշին եւ մաւրն Նարսա-Մէլիքին, եւ կնոջն Գուլգարին, եւ որդոյն Խուդադատին, եւ ամենայն արեան մերձաւորաց, եւ ետ Յովսէփ աբեղին, եւ ով ոք հանդիպիք կարդալով կամ աւրինակելով յիշեցէք զվերոյգրեալս, եւ աստուած զձեզ յիշէ յիւր սուրբ արքայութեանն, ամէն:

 

ՄԱՇՏՈՑ

Երեւան 6950

 

Գրիչ` Յովանէս

Վայր` Խլաթ

 

ա

 

  Գրեցաւ ի թվաբերութեանս Հայոց Ջ. (1451), ի սուրբ եւ մեծահռչակ վանս` ի Նորավանս, ընդ հովանեաւ Աւագ սուրբ Նշանիս եւ այլ միահամուռ սուրբ նշխարացս, որք աստ կան հաւաքեալ, եւ ի հայրապետութեան տեառն||

 

ՄԱՇՏՈՑ ԵՒ ԳԱՆՁԱՐԱՆ

Երեւան 6878

 

Գրիչ` Յովանէս

Վայր` Խլաթ

 

ա

 

… Աստանաւոր յանկ եղեալ կատարեցաւ Մաշտոցս եւ Գանձարանս ի դառն եւ ի նեղ ժամանակիս, որ յանօրինաց հալածիմք ի հարկաբահանջութենէ եւ ի բազում տրտմութիւն եւ զքրիստոնեայքն յերերմանի կու պահեն եւ ի տարտարոս, եւ մեք յուսալով յողորմութիւնն աստուծոյ, զի նա փրկեսցէ զմեզ ի յանօրինաց եւ յամենայն փորձանաց, ամէն:

Արդ, գրեցաւ սուրբ Մաշտոցս եւ քաղցր Գանձարանս ի Խլաթ քաղաքի, ի թըւականի մերում Ջ. (1451), ընդ հովանեաւ ԺԱ. (11) խորա նացս եւ սուրբ Գէորգ զաւրավարին եւ խնդրակատար Աստուածածնին եւ սուրբ Վարդանին, ձեռամբ յոգնամեղ եւ մատնադետեւ գրչի Յովանէս սուտանուն քահանայի, որ գործովս եմ խիստ յոռի, անւամբ միայն քահանայի, որ մեծաւ աշխատութեամբ գրեցի զսա ի խնդրոյ պատուական եւ իմաստուն տանուտրոջն Վարդանիսին, որ ետ մեծաւ փափագանաւք գրել զսա յիշատակ իւր, եւ ծնաւղաց իւրոց Յակոբին եւ Էւատ-Մելիքին, եւ կողակցին իւրոյ Դիլշատ-Խաթունին, եւ եղբարց նորին Գրիգորին եւ Յոհանիսին որ յայսմ ամի փոխեցաւ ի քրիստոս, աստուած իւրն ողորմեսցի: Եւ ինձ` մեղապարտ գրչի Յովանիսի, որ բազում նեղութեամբ գրեցի եւ եղբօրն իմ Աստուածատուր քահանայի, եւ ծնօղաց իմոց Կարապետ քա հանայի եւ ԹաղաՄելիքն, եւ եղբաւրն իմ Խաչատրուն, որ երիտասարդական հասակաւ փոխեցաւ ի Քրիստոս, եւ ամենայն արեան մերձաւորաց իմոց…

Եւ դուք, ո՜վ քահանայք եւ ժողովուրդք, որ սիրով ընդունիք եւ լաւ պահէք եւ խնամէք` աւրհնեալ լիջիք յամենաւրհնեալ բերանոյն աստուծոյ, եւ լսել տայ ձեզ զերանաւետ բարբառն, որ ասէ` Եկայք աւրհնեալէք հաւր իմոյ, ժառանգեցէք զկեանսն յաւիտենից, եւ զասեսցէ զձեզ ընդ ամենայն սրբոցն իւր, եւ որ զաստուած ողորմին ասէ, աստուած իւրն ողորմեսցի, ամէն, եղիցի, եղիցի:

 

  բ

 

  Ո՜վ եղբարք, աղաչեմ զձեզ վասն սիրոյն Քրիստոսի, որք կարդայք եւ ձեռնադրութիւն առնէք, յիշեցէք ի սուրբ պատարագդ զբարէմիտ Վարդանէսն եւ զծնօղսն իւր, եւ զանպիտան գրիչս զՅովանէս, եւ աստուած զձեզ յիշէ յիւր արքայութիւնն, ամէն:

 

ՄԱՇՏՈՑ

Երեւան 8550

 

Ի թվականի Հայոց Ջ, (1451), տանուտէր ջրհոսն, տարուն գիրն Շ. (500), Հոռոմն ծռայզատիկ արօ. ապրիլ ի Զ. (6), ու մեր Հայոց ազգս` ապրիլ || արաք յդմէ (՞) լոյս Լուսօորչին ազգին ելօ || տուգնեցին || մեր ճշմարիտ ||