Հայերէն Յիշատակարաններ

ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆ ԱՒԵՏԱՐԱՆԻ

Երեւան 9150

 

Գրիչ ` Պաւղոս

Վայր ` Գլաձոր

 

… Յամս թուաբերութեան ժամանակաց հոլովման շրջագայութեան ամաց Հայկազեանս տովմարի ՉԿԳ. (1314), ես ` Պաւղոս, ըստ շնորհատուր անուանն սոսկ վարդապետ կոչեցեալ ` աշխարհաւ Կիլի կեցի, ի սուրբ ուխտէն Ակներ կոչեցեալ, ըստ տատանման մտաց արդարեւ հողմով մանգութեան իմոյ, նաեւ յաղագս փափագման իմաստ || ասիրական արհեստից տարաշխարհիկ եղեալ ի կայս եւ ի կոյս արեւու, եկեալ բնակեցայ ի կողմն նահանգիս  Սիւնեաց, ի գաւառս Վայոցձոր կոչեցեալ, ի վանս Գլաձոր. առ ոտս սուրբ երիցս երանեալ րաբունապետին Եսայեայ, ո ր իբրեւ զարեգակն լուսաւորեալ պայծառացուցանէ զբոլոր ազգս եւ զեկեղեցիս Հայաստան աշխարհիս, զոր շնորհեսցէ զսա Քրիստոս աստուած եկեղեցւոյ իւրում սրբոյ ընդ երկայն աւուրս: Եւ ընդ հովանեաւ ամենազաւր աջո յն Յիսուսի գրեցի զսուրբ աւետարանս իմով ձեռամբ, վատեալ ի լուսոյ եւ պակասեալ ի զաւրութենէ, դողդոչեալ ձեռաւք եւ մտաւք, հրամանաւ եւ ծախիւք մեծազարմ եւ իշխանաշուք լուսաբողբոջ մանգանն || Տարսայիճ կոչեցեալ, իսկ ի շնորհս հոգոյն սրբոյ Ստեփաննոս անուանեալ, որ է ըստ հայրենի նախնեաց ` յազգէ եւ ի շառաւեղէ Որպիլեանց, իսկ ըստ մայրենեաց ` սերեալ յազգէ մեծ ամիրսպասալարին Զաքարէի, իսկ յորովայնէ մաւր նուիրեալ աստուծոյ, տուեալ զանձն ի կրթութիւն գրոց, եւ աստուածային աւրինացն եւ պատուիրանացն հլու եւ հպատակ, նաեւ յիմաստասիրական արհեստս յոլով ժամանակս դեգերեալ ընդ թեւաւք խնամոց սուրբ եւ երանաշնորհ րաբունապետին եւ տիեզերալոյս վարդապետին  Եսայեայ. նաեւ աստիճանի սարկաւագութեան եւ քահանայութեան արժանացեալ. եւ հանդերձեալ է կոչմամբ եւ ընդրութեամբ սուրբ հոգոյն ելանել ի պատիւ եւ յաստիճան վարդապետութեան եւ եպիսկոպոսութեան տանս  Սիւնեաց, զոր ընգալցի տէր եւ յաջողեսցէ ի հաճոյս կամաց իւրոց, ի զարդ եւ ի փառս կաթուղիկէ սուրբ եկեղեցւոյ:

Արդ, հրամանաւ վերապատուեալ տեառնս իմոյ ` տէր Ստեփաննոսի մականուն Տարսաիճ, գրեցաւ սուրբ աւետարանս յընդիր ընդիր երա նգոց եւ ի յոսկւոյ սրբոյ, ի փրկութիւն հոգւոյ իւրոյ, եւ ի վայելումն անձին իւրոյ եւ իւրոց զարմիցն, քրիստոսազաւր իշխանացն ` մեծ Ամիր Պուրթելին եւ Պաւղտային, եւ լուսազարդ հարազատացն իւր ` Շահիշահին, Ելիկումին եւ Աղբաւղին, եւ քրիստոսասէր եւ գերամեծար ծնաւղին իւրոյ ` պարոն Գոնցային, որք են իշխանք եւ տէր նահանգիս Սիսական, զոր տէր Յիսուս յաջողեսցէ նոցա յամենայն բարիս, ահարկու եւ յաղթող արասցէ ի վերայ թշնամեաց խաչին Քրիստոսի, աջն հայրական եւ բազուկն տիրական, որ տարածեցաւ ի խաչին, հովանի եւ պահապան եղիցի ն ոցա ի տուէ եւ ի գիշերի, գնալով զաւրութենէ ի զաւրութիւն եւ ի փառաց ի փառս, ի փառս փառաւորեցելոյն Յիսուսի:

Արդ, աղաչեմ զամենիսեան միջնորդութեամբ սուրբ աւետարանիս, որք պատահիք այսմ լուսանըկար աստուածաբան կտակիս, յիշեցէք զդեռաբողբոջ եւ զլուսազարդ պատանին զտէր Ստեփաննոս, հանդերձ բոլոր զարմիւք իւրովք, ի մաքրափայլ սուրբ աղաւթս ձեր ` առաջի մեծի զենմանն Քրիստոսի, || որ խորհըրդաբար մեռանի եւ է միշտ կենդանի: Յիշեսջիք աղաչեմ եւ զհայր սորին ` զմեծ իշխանաց իշխանն, զհանգուցեալն առ Քրիստոս զպարոն Ջալալն, եւ զհաւրաքոյրք սորա, զամենաւրհնեալն ի կանայս ` զպարոն Ասփայն եւ զՄամքանն, եւ զմայր սոցին ` զպարոն Մինա խաթունն: Այլ եւ զհաւրեղբայր սորա ` զտէր Ստեփաննոս Նետրապաւլիտ Սիւնեաց նահանգին եւ զպարոն Ելիկումն, որ վաղ մահուամբ ի տիս մանգութեան փոխեցան յաշխարհէս առ ստեղծաւղն եւ յոյս ամենեցուն Քրիստոս, զոր դասեսցէ զնոսա աստուած ընդ սուրբ եւ երջանիկ իշխանացն եւ ի դասս սուրբ հայրապետացն: Եւս առաւել աղաչեմ յիշել աղաւթիւք զսուրբ եւ զերանաշնորհ րաբունին զՍարգիս, զդաստիարակ եւ զսնուցիչ տեառն Ստեփաննոսի, որ ի մանգութենէ մինչ ի յարբու նս հասակի, մեծաւ ջանիւ եւ աշխատութեամբ, վաստակեալ ի սնունդ տիրապէս, եւ յուսումն, եւ ի հրահանգս հոգեւոր եւ մարմնաւոր, հատուսցէ նմա տէր վարձըս բարեաց ընդ միոյն բիւրարապատիկ ` աստ եւ ի հանդերձելումն:

Եւ արդ, ես ` մեղաւք խաւարեալս եւ ի տոռունս մեղաց կապեալս կրկին շղթայիւք ` Պաւղոս անուն վարդապետ, ըստ կարի իմում մեծաւ աշխատութեամբ, վատեալ ի լուսոյ եւ պակասեալ ի զաւրութենէ, դողդոչեալ ձեռաւք գրեցի զսա եւ ընձայեցի իբր զակն անգին եւ պատւական ի ձեռս պսակին եկեղեցոյ ի տիս մանգութեան, զոր տացէ Քրիստոս աստուած վայելեալ յամերամս ժամ անակաց: Այլ եւ մեծաւ բաղձանաւք եւ արտաւսրաթոր ըղձիւ անգեալ առ ոտս պատահելոցդ սմա, եղբայրական ցաւակցութեամբ յիշել զիս աղաւթիւք, եւ ծովացեալ եւ անհուն մեղաց իմոց ի Քրիստոսէ թողութիւն խնդրել, եւ ծնողացն իմոց եւ ազգականաց. եւ ինքն ` բարեգութն եւ ողորմածն աստուած, ձեզ շ նորհեսցէ թողութիւն մեղաց, եւ աղաւթիւք սուրբ աստուածածնին եւ ամենայն սրբոց զյիշեցեալքս եւ զյիշողքդ ` ամենայն հաւատացելովք Քրիստոսի, միութեամբ միապէս միացուսցէ ի լոյսն անշիջանելի ` ի հայր եւ յորդի եւ ի սուրբ հոգին, այժմ եւ միշտ եւ յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն:

 

ԳՈՐԾՔ ԱՌԱՔԵԼՈՑ

Ե. Լալ. անտիպ. 485(72)

 

Գրիչ ` Սարգիս

Վայր ` Թէաւդոյպաւլիս

 

Արդ, ի ժամանակաշար չափոյն Հայկազեան ՉԿԳ. (1314), եւ ի կենարար յայտնութենէն աստուծոյ բանին առ մեզ ՌՅԺԶ. (1316), եւ յելանելո նախաստեղծիցն ի վայելչական վայրէն մինչեւ ցայժմ ՑՉ. եւ ԼԹ. (6739) ամ, զոր ձրիւք եւ պարգեւաբաշխութեամբ ողորմածին աստուծոյ, գրեցաւ ձեռամբ վհատեալ եւ տառապեալ ոգոյ Գործքս Առաքելական եւ հրաման [ ս ] աստուծական, ի վայելումն եւ ի պայծառութիւն սրբոյ եկեղեցոյ:

Արդ, գրեցաւ սա յընտիր եւ ի ստոյգ աւրինակէ, ի քաղաքիս, որ կոչի Թէաւդոյպաւլիս, ընդ հովանեաւ սրբոյ Ստեփաննոսի Նախավկայի եւ այլ սրբոց, [ ի ձեռն ] անարժան եւ մեղապարտ գրչի Սարգսի, որ է ունայն յամենայն բարեաց, խորհրդոց եւ ի գործոց:

Արդ, աղաչեմք զամենեսեան, ով որ կարդայք եւ կամ աւրինակէք, յիշեցէք ի տէր զբարեմիտ եւ զամենայնի առաքինագործ զընտրեալ կարգաւորն, զկուսազարդ կրաւնաւորն, եւ ծնողս իւր, եւ զամենայն ազգաինս իւր, եւս առաւել  զՄխիթար աբեղայն ` զհոգեւոր եղբայրն իւր ` զփոխեցեալն ի Քրիստոս յայսմ տարւոջս, եւ զմարգարիտն պատւական ` զՍեփաննոս քահանայն, եւ զՅովհաննէս, եւ զհայրն իւր ` զձեռով նկարեալն հոգոյն ճշմարտի, եւ զընտրեալ վարդապետս իւրեանց, որք զարդարեալ էին ամենայն առաքինութեամբ եւ նմանեալ առաջին սրբոց, քանզի ակն ունեն ամենեքեան սոքա աղաչանաց ձերոց եւ ողորմութեան բարերարին աստուծոյ, զի արժանաւորաց զսոսա հանդիպման երկնաւոր փեսային, նորաճաճանչ եւ անպատում բարեացն եւ նորոգման յաւիտենական կենացն, ամէն:

Դարձեալ, կրկին աղաչեմ եւ երեսասող մաղթաւնաւք խնդրեմ ի քրիստոսասէր ընթերցողացտ, յիշել ի տէր զպարծանաց հայն իմ ` զԵղբարիկն, եւ զմայրն իմ ` զՇնոֆոր տիկին, եւ սոցա եւս խնդրեցէք զթողութիւն հոգոյ եւ մարմնոյ, ամէն:

Եւս առաւել յիշեցէք ի տէր զընտրեալ քահանայ զԳրիգոր ` պարծանաց եղբայրն իմ, եւ զհոգեւոր եղբայրս իմ ` զԾերն եւ զԿարապետն ` զբազմաշնորհ սարկաւագունսն:

Բայց եւ գրութիւն սորա եղեւ ի թագաւորութեանս Հայոց Աւշընի եւ ի ղանութեանն ազգին Իսմաելացոց Խարպանդաին, ի նեղ եւ ի դառն ժամանակիս, որ անգաւ ազգս Հայոց ընդ լծով հարկի, եւ չկայ յոյս ապաւինի եւ ոչ տեղի ապաստանի. եւ էր աշխարհ յամենայն ի տառապանք եւ ի յարկապահանջութիւն. եւ իսպառ նուազեալ էր ազգս Հայոց: Եւ ի քաղաքիս յայսմիկ [ ի Թէաւդոպաւլիս ] քակեցին եկեղեցիք բազում, եւ ոմանք, թողեալ զհաւատս որ ի Քրիստոս, եւ գնացեալ զհետ անօրինաց Իսմայելացոց ազգի, եւ այլք, վաճառեցին զտղայս իւրեանց, եւ ինքեանք փախուցեալք յայլեւայլ տեղիս, եւ ոչ ուրեք գտանիւր տեղի ապաւինի. եւ այլ բազում վիշտս եւ տառապանս, որ կայր ի վերայ աշխարհի վասն մեղաց մերոց:

Արդ, յայսմ տարւոջս եկն մորեխ սաստիկ ի վերայ երկրի, քանզի ոչ ոք ի մերում ժամանակիս ետես այնպէս եւ ոչ ի հնումն պատմեցին մեզ այսպէս խստագոյնս, քանզի զտասն աւուր ճանապարհն ի Ա. աւուրն անցանէր. եւ ի ԽԱ. (41) աւուրն այնպէս խստագոյն անցաւ, որ լեզու ոչ կարէ պատմել եւ ոչ ոք կարէ ընդ գրաւ արկանել զանթիւ բազմութիւն մորեխին. քանզի իբր զհեծեալքս բազում, որ երթայ զաւրն եւ իջեւանին ի գիշերն ամենայն, այնպէս գայր մինչեւ յերիկունն, եւ ի վաղիւն, յորժամ շողանա [ յ ] ր արեւն ` յառնէր. եւ յորժամ յառնէր, այնպէս էր նմանութիւն նորա, որպէս սաստիկ ձիւնոյ կամ զանձրեւոյ, երթայր եւ բարձրանա [ յ ] ր, որ ոչ ոք կարէր տեսանել զբարձրութիւն նորա, եւ ի թանձրութենէ նորա փոխէր գոյնն արեգականն: Գոչէր իբրեւ զգետ, անցանէր իբրեւ զքամի, եւ էր աշխարհ ամենայն ի տարակուսանք, լային դառնապէս, ողբային, կոծէին, զմոխիրն ընդ գլխովն արկանէին, ծեծէին զերեսս իւրեանց. եւ ոչ ուստեք եղեւ փրկութիւն, ըստ մարգարէին ` աղաղակէին, եւ ոչ ոք էր, որ փրկէր զնոսա. կարդային առ տէր, եւ ոչ լուաւ նոցա, զի այս ամենայն եկն ի վերայ մեր վասն մեղաց մերոց: Ահա, տեսէք, թէ որչափ ցասումն եւ դառնութիւնն եկն ի վե րայ մեր ըստ գործոց մերոց. ժամ մի երաժշտութիւն, ժամ մի անձրեւ սաստիկ եւ ապականիչք, ժամ մի հողմք դիւականք, եւ աւդք սաստիկք, եւ ձիւն, եւ արհաւիրք ազգի ազգի, որ ըստ մեղաց մերոց խրատէ զմեզ աստուած, եւ մեք ` անմիտ իբրեւ զանասուն, եւ ոչ իմանամք զկորուստ անձանց մերոց, այլ յոյս ունիմք զՅիսուս Նազաւրացի, որ անուանի որդի Դաւթի:

 

Այս անցաւոր կյանքս անցանի,

Համբերողացն է երանի,

Զձեզ աղաչեմ արտասուելի,

Յիշման առնել զիս արժանի,

Որ ինձ եւ ձեզ տէրն ողորմի

Եւ մեր մեղաց գիրն ջնջի, ամէն …:

 

ՊԱՏՃԱՌ ՍԱՀՄԱՆԱՑ ԳՐՈՑ

Ալիշան, Հայապատում, էջ 525-526, Սիսական, էջ 135 եւ 138

 

Ստացող ` Գրիգորիս

Վայր ` Գլաձոր

 

ա

 

Յելանելոյն Ադամայ ի դրախտէն մինչ ի յաւարտումն գրոցս էր թիւ ժամանակիս ՑՇԴ. (6504), զի յելանելոյն Ադամայ մինչ ի Քրիստոս էր ԲՃՂԸ. (5198), եւ ի ծննդենէն Քրիստոսի ՌՅԺԶ. (1316) ամ. իսկ թվ. Մեծ Հայոց էր ՉԿԳ. (1314):

Ես Գրիգորիս, բազմավէր եւ ծանրամեղ ոգի, փափագեալ յամենայն բարի եւ յետնեալ յամենայնի, ըստ տեառն բանին ` սերմանեցի յապառաժի, զի ի տղայական հասակի զվանական քահանայութեան բուռն հարի, ձեռնտուութեամբ հօր մերոյ  Կոստանդեա. եւ յետ ամենայնի, ի կատարեալ հասակի ` բայց յանկատար հոգոյ, ցանկացայ ընթերցման գրոց ` անիմաստ մտօք, զի ոչ գիտացի զչափ գործոյս: Եւ զի ծննդեամբ էի յերկրէն Խարբերդոյ, ի գաւառէն Ցաղման կոչեցեալ, եւ մայրական գրկօք եկեալ ի գաւառն  Եկեղեաց, եւ անդ սնեալ ի մեծահռչակ վանքն Տիրաշէն, եւ անդ ուսեալ, որպէս ասացի, եւ կրօնաւորեալ. իսկ յետոյ, ի գալ վարդապետին Մովսիսի ի Կիլիկիոյ բազում գրենօք, յորդորեալ եւ առեալ զմեզ բնակեցաք ի  Դարանաղեաց գաւառն ` ի լեառն սուրբ եւ մեծ Լուսաւորչին մերոյ ամս վեց …

 

Գրիչ ` Մխիթար Եզնկայեցի

 

բ

 

Զմեղսաներկ անձն եւ զդրժող ուխտի կրօնաւորութեան զՄխիթար ` յիշ [ ե ] այ, հառաչ [ ե ] այ խոր, ո ' վ խոհեմ պատահող, ասելով, քաղցր Քրիստոս, թո ' ղ, թո ' ղ զյանցանս Մխիթրա, եւ զծնողաց իւրոց, եւ զվարդապետի իւրոյ զԳրիգորիսի: Հասոյց [ տէր ] ի յաւարտ ձեռնարկութեանս այս ` ի թուիս ՉԿԳ. (1314) հայկազեան տումարիս:

Բայց գրեցաւ գիրքս այս առ ոտս մեծ վարդապետիս Եսայեայ, ի տեղիս որ կոչի Գլաձոր, ընդ հովանեաւ սուրբ Ստեփանոսիս, հրամանաւ մեծ եւ երանեալ վարդապետիս իմոյ Գրիգորիսի Եզնակայեցոյ ` բանի սպասաւորի, ի վարժումն անձին իւրոյ եւ ամենայն բանասիրաց:

Արդ, աղաչեմ զամենեսեան, որք հանդիպիք այսմ խրթնայայտ կտակիս, յիշեսջիք զառաջասացեալ ուսուցիչն իմ զԳրիգորիս եւ զծնողսն իւր, ընդ նմին եւ զհոգեւոր հայրն իւր  զԿոստանդին միայնակեաց, որ բազում առաքինութեամբ զարդարեալ է. իսկ հուսկ յետոյ քան զամենեսեան զազազուն եւ զփցուն գրողս ` Մխիթար ` սոսկ անուամբ կրօնաւոր, եւ զծնողսն իմ, զհանգուցեալսն ի Քրիստոս ` զՊաւղոս եւ զՏիրանց, եւ զեղբարսն իմ ` [ Մաթէոս եւ ջՄարտիրոս ] զկրօնաւորեալսն միայնութեամբ, եւ զքոյրն իմ նոցին հետեւող, եւ զհօրեղբօրորդին իմ Վարդպապ, որ յետոյ եղեւ կրօնաւոր …

 

գ

 

Որք ընթերցմամբ հայիք ի սա

Եւ հանդիպիք գանձու սորա,

Տես թէ քանի ՜ աշխատեցայ

Ես Մխիթար գրիչ սորա.

Թուղթս անկոկ ու գրիչ չկայ,

Աւուրքըս ցուրտ ու պարզկա,

Չարտախս բարձր ու կրակ չկայ,

Դոներս չոր ու սպաս չկայ,

Եւ այս Գլաձորն ո՞վ գիտենայ.

Ես յոյժ նեղած ու ճար չկայ,

Եւ ես պանդուխտ ու վեղար չկայ:

Ինձ հատուցումն յիշման արա

Վասըն փըցուն գըրի սորա:

 

դ

 

Ես նուաստանուն Մխիթար կոչեցեալ Եզնկայեցի, գնալով ի մայրն իմաստից Գլաձոր ` առ ոտս Եսայայ վարդապետի ի վարժումն աստւածիմաստ գրոց, եւ յորդորեալ զիս վարդապետն իմ Գրիգորիս գրել զգիրս զայս յոյժ աշխատանօք, եւ հանդիպեալ բարեմիտ եւ քաղցրատեսակ եղբօր ` լցեալ ամենայն իմաստութեամբ, եւս առաւել գրականութեամբ եւ ծաղկողութեամբ, անուն կոչեցեալ Թորոս ` ի Տարօն գաւառէ, ծաղկազարդեաց զգիրքս զայս ` վասն յոյժ սիրելոյ զմեզ, ով որ հանդիպիք ` յիշեսջիք զինքն եւ զիւր ծնողսն ի Քրիստոս …

 

ե

 

Ի հոլովման ժամանակիս,

ի մեծ հայոց թուականիս

Յ ԷՉԿ եւ երեքիս (1314).

Ես տկար Մխիթարս

Եւ անարժանս յամէն բարիս,

Գրեցի զԼուծմունք նուրբ

Եւ արտաքին կտակարանիս `

Յիմաստից տուն Գլաձորիս,

Ի Վայիձոր վիճակիս,

Առ ոտն տիեզերալոյս վարդապետիս

Մեծահռչակ Եսայաիս,

Նա եւ կարեկից մեծազարմին

Աթոռակալ Տարսայիճիս,

Որ է մեզ կարեկից յամէն բարիս,

Եւ օժանդակ յիւր գաւառիս.

Յիշման առնել զսա արժանիս,

Ծնողիւք, եղբարբք օրհնեալ յաստիս …

 

զ

 

Ի թուականիս Հայոց ի ՉԿԳ. (1314) համարողքն ի Վայուձորս եկին, ու մինչեւ ի յամսական տղայն համարէին:

 

ԲԱՐՍԵՂԻ ԿԵՍԱՐԱՑՒՈՅ ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ՎԵՑՕՐԵԱՑ ԳՈՐԾՈՑ ԱՐԱՐՉՈՒԹԵԱՆ

Երեւան 1657

 

Գրիչ ` Բարսեղ

 

ա

 

Որք հանդիպիք յայսմ գրի,

Քաղցրաբարբառ յայսմ տառի

ԶԳրիգորէս Եզընկեցի

Դուք յիշեցէք տեառն առաջի:

 

բ

 

Յիշեա զԳրիգորէս աշակերտ գրոց եւ զԲարսեղ փցուն գրող սորին, ծնողաւք հանդերձ:

 

գ

 

Յիշեցէք զԳրիգորէս վարդապետն իմ ողորմած,

 

Զիս ` աշակերտ նորին խիստ ցած:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Ն. Ջուղա, Ամենափրկիչ, 41, Տ էր- Աւետիսեան, Ցուցակ, էջ 144

 

Գրիչ ` Առաքել

Վայր ` Տարաւնոյ գաւառ, Ղազարու վանք

 

Ի թուիս Հայոց ՉԿԳ. (1314) գրեցաւ սուրբ աւետարանս այս ի գաւառիս Տարաւճոյ, ի հռչակաւոր ուխտիս Ղազարու վանք կոչեցեալ, ընդ հովանեաւ սուրբ առաքելոց, եւ ի հայրապետութեան տեառն Կոստանդեայ, եւ ի թագաւորութեան Կիլիկեցոց նահանգին ` Աւշնին, եւ յառաջնորդութեան սուրբ ուխտիս մերոյ տէր Թադէոսի, ձեռամբ անիմաստ գրչի եւ բազմամեղ կրաւնաւորի Առաք [ ելի ], ի խնդրոյ սրբասէր եւ աստուածահաճոյ քահանայի Թումայի, որ ստացաւ զսա ի հալալ ընչից իւրոց ի յիշատակ հոգոյ իւրոյ եւ ծնաւղաց իւրոց, հաւրն իւրոյ ` Աւտարշահին, եւ մաւրն ` Սթլահայ, եւ հարազատ եղբարց իւրոց ` Կարապետին եւ Թագւորին եւ Խոցադեղին, եւ քեռն իւրոյ Մամխաթունին, եւ ամենայն արեան մերձաւորաց իւրոց, եւ սիրելի բարեկամին իւրոյ Ամիրշահին …

Այլ եւ գրեցաւ սա ի ստոյգ եւ յընտիր աւրինակէ, որ զխոշորութիւն գրչիս ուղորդութեամբ ծածկէ. եւ որ զմեզ յիշէ եւ ինքն յիշեսցի յառատ ողորմութիւնն աստուծոյ, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն:

 

ՄԱՇՏՈՑ

Երեւան 2787

 

Ստացող ` Կոստանդին Պեհեսնցի

Վայր ` Կիլիկիա, ի գեղն Սուրբ Սիմաւո՞ն

 

Յամս ՉԿԳ. (1314):

Ես ` Կոստանդին եպիսկոպոս Պեհեսնցի, ոգւով տառապեալ յամէն բարի, եւ աստուծով առաջնորդ աստուածաբնակ ուխտի այս ` Սեւռայի, յաղագս բարի իմոյ յիշատակի, ի տեսանելն իմ յայսմ ամի զգեղն սուրբ  Սիմաւոնոյ եկեղեցի աղքատ ի գրոց եւ յայլ սպասուց սրբարանի, եւ մանաւանդ ի հարկաւորէն, որ ամենայն աւուր է յոյժ պիտանի: Ես ետու գրել զանուանեալս մաշդոց, որ զամենայն քահանայական իրագործութեան խորհրդածութիւն յինքն ունի հաւաքեալ, եւ || տամ զսա մնացական ի գեղն սուրբ Սիմաւոնու եկեղեցին, որ սուրբ Սիմաւոն անուն կոչի, յիշատակ ինձ եւ իմոցն ծնողաց եւ երախտաւոր քեռոյն իմոյ Յոհանէս քահան [ այի ], որ մականուն Կարմիրվանիցի կոչի, եւ քաղցրիկ մաւրն իմոյ ` Աղուոր տիկնայ, եւ հաւրն իմոյ ` Վասլի, եւ արեամբ նահատակեալ հարազատ եղբաւրն իմոյ ` Սարգսի, եւ որդւոյ իւրոյ ` Աւշինի, եւ մեծ մաւրն իմոյ ` Պահրի, նաեւ այլ մեծ մայրերոյն իմոյ եւ մեծ պապերոյն, նաեւ յոյժ սիրելի ձեռասնունդ հոգեւոր որդեկին իմոյ. նաեւ երախտաւոր սպասաւորին իմոյ ` Յակովբայ քահ [ անայի ], որ մահու չափ նահատակեցաւ ընդ իս ` ի բանդ եւ ի կապանս, ի ծ ովու եւ ի ցամաքի, նաեւ չորս ամաւք յաւտարութեան պանտխտանալ յաշխարհին Ֆռանգաց, եւ երկու ամաւք յառաջ քան զգրել սուրբ գրոցս, փոխեցաւ ի Քրիստոս վասն սիրայորդոր փութոյ պրճիս եւ յաւժար կամաւք աշխատելոյ ի վերակացութիւն շինութեան պրճիս, եւ եթող ինձ մեծ եւ անմխիթար սուգ: Յիշատակ նորա աւրհնութեամբ եղիցի եւ հանգիստ նորա ընդ արդարոցն լիցի: Նաեւ միւս սիրելի եւ ձեռասնունդ հոգեւոր որդեկի իմոյ, արեամբ չափ նահատակելոյ ընդ իս ի Հռոմկլայն եւ ի Պեհեսնի ` Ստեփանոս քահ [ անայ ], նաեւ ի սուրբ ուխտիս իւրով արեամբն նահատակեցաւ յանաւրինաց, ի սպասաւորութիւն սուրբ եկողեցւոյս, ի կեցոցքն սուրբ Սիմաւոն, ոչ հայրապետ կամ հաւքցաւղ գոլով, ապա սպասաւոր իմոյ նուաստութեանս, զիմ թերին լնլով, յիշատակ եւ նորայն աւրհնութեամբ եղիցի ի տէր, եւ համաւրէն իմոյ բնաւ զարմի:

Արդ, աղաչեմ զամենեսեան ` զքահանայս եւ զսարկաւագունս եւ զկրաւնաւորսն, որք ժառանգք լինիք յայսմ եկեղեցիս ` խնամ տանել այսմ գրի, զի մի ապականեսցի, որպէս եւ տեսի յայսմ եկեղեցի, զի ապականեալ էր յանփոյթ առնելոյ. եւ աղաչեմ պահել զսա յամենայն վնասուց եւ զմեզ յիշել եւ մեղաց թողութիւն ի Քրիստոսէ խնդրել. եւ որ սրտի մտաւք զմեզ յիշեն, որդին աստուծոյ, հարբ եւ սուրբ հոգւովն, որ շարժեաց զմեզ զանշարժ հոգիս յայսմ գործ բարի, անշարժ պահեսցէ զձեզ յամենայն առաքինութիւնս, եւ ի գալըստեան իւրում յիշեսցէ յիւր ողորմութիւնն, եւ ի հանդերձեալն ` ընդ սուրբս իւր դասեսցէ եւ պսակեսցէ ի փառս իւր եւ ի պարծանս մեզ, եւ ննջցելոց մերոց եւ ձերոց հանգիստ շնորհ եսցէ, եւ որոց զամէնն ասեն. եւ նմա փառք յաւիտեանս ամէն, ամէն, ամէն:

Ընդ նմին ` ես տառապեալ գրողս Ներսէս. երես անկեալ աղաչեմ յիշել ի Քրիստոս զիմ զանարժանութիւնս, եւ զծնաւղս իմ, եւ զբնաւ զարմն, եւ զպատուական քահ [ անայ ] զհաւրեղբայրն իմ ` զՍտեփ [ անոս ] գրիչ ` զսնուցիչն իմ եւ զուսուցիչն, որ յայսմ ամի փոխեցաւ ի Քրիստոս, յիշատակ նորա աւրհնութեամբ լիցի. եւ սխալանացս եւ խոշորութեանս աղաչեմ չլինել մեղադիր …:

 

ՀԱՏՈՒԱԾՔ ՀԻՆ ԿՏԱԿԱՐԱՆԻ

Վասպ. 33. Լալ. Ցուց. Սիւն. 59-62

 

Ստացող ` Կոստանդին Պեհեսնացի

Վայր ` Կիլիկիա

 

… Ես ` Կոստանդին եպիսկոպոս Պեհեսնացի, եւ խնամաւք անեղին առաջնորդ սուրբ ուխտիս Սկեւռայի, ի բազում իրս բազում անգամ տարուբերեալ ի ժամու եւ տարաժամու վրդովմամբ ի զբաղմանց եռալեան ծովուս միջի անցելոյն եւ ներկայիս եւ ապառնւոյն, ընդ հոլով սխալմամբ գրաւեալս, ի վաղ ժամանակէ եւ այսր մեծաւ փափաքմամբ յղձայի զաստ հաւաքեալ գրեանքս ` զառակքս Սողոմոնի, հանդերձ Սիրաքայ խրատովքս եւ զիմաստս հարիւրոցն ճեմաբանութիւն, նաեւ զճգնաւոր նահատա կին Յոբայ եւ պայծառ եւ զլուսաւոր պատըմութիւնս. եւ ոչ լինէր լրումն կատարման իրիս, մինչեւ նա կամեցաւ, որ զանշարժսն ի բարին գիտէ շրջափոխել եւ զերկիւղածացն զկամսն առնել, ինքն յաջողեաց եւ լրացոյց, որոյ աւրհնաբանութեամբ գոհութիւն միշտ: Ի ՉԿԳ. (1314), ետու գրել զսա ի սփոփանս ինձ յաստիս եւ յետ ելիցն ` յիշատակ բարին: արդ, աղաչեմ զժառանգաւղսդ սմին, յիշեցէք սրտի մտաւք զմեզ ` զարմիւք եւ ծնողաւք, զիս ` Կոստանդին եպիսկոպոս եւ յետ այնոյ ինձ զերախտաւոր քեռին իմ ` զՅոհանէս քահանայն `  Կարմիրվանցին, եւ զհայրն իմ Վասիլ, եւ զքաղցրիկ մայրն զԱղուոր տիկին, եւ զարեամբ նահատակեալ հարազատ եղբայրն իմ զՍարգիս, եւ զորդին իւր Աւշին, եւ մեծ մայրն իմ Պահրի: Այլ եւ զձեռասուն որդեակն զՅակոբ քահանայ, որ մահու չափ նահատակեցաւ ընդ իս ի բանտ եւ ի կապանս, ի ծովու եւ ի ցամաքի, եւ Դ. (4) ամաւք յաւտարութիւն պանդխտակից [ լեալ ]` աշխարհն Ֆռանկաց, եւ Բ. (2) ամաւք յառաջ քան զդրել սուրբ գրոցս (1312) փոխեցաւ ի Քրիստոս վասն սիրայորդոր փութոյ տաճարիս եւ յաւժար կամաւք աշխատելոյ ի վերակացութիւն շինութեան տաճարիս, յիշատակ նորա աւրհնութեամբ եղիցի. բայց եթող ինձ սուգ մեծ եւ անմխիթար: Նա եւ զմիւս սիրելի եւ հոգեւոր որդեկին իմոյ, արեամբ չափ ընդ իս աշխատելոյն ի Հռոմկլայն, ի Պեհեսնի ` Ստեփանոսի քահանայի, որ ի սպասաւորութեան սուրբ ուխտիս սպանաւ յանաւրինացն, ի կեցոյցն ի սուրբ Սիմաւոն, ոչ հայրապետ կամ լացաւղ, այլ զիմ տարտամութեանս լնոյր զթերութիւն, յաւժար տանելով սըպաս, մինչ զարիւնն հեղուլ, որոց պսակ եւ փառս տացէ այն, որ զհոլովսն ի սրբոցն պատրաստ է փառազարդել, ամէն:

Աղաչեմ զի եւ խնամ տարջիք սմա, ի ջրոյ, ի հրոյ եւ յամենայն ապականիչ պատճառէ զգուշացէք եւ աննախանձ կամաւք ի վերոգըրեալքս յիշեցէք առաջի զենման անմահ գառին աստուծոյ, բարձողին զմեղս աշխարհի. զի եւ մեզ, ի ձեռն ձեր եւ ձերով միջնորդական աղաւթիցդ ձեռնտւութեան, թողութիւն մեղաց շնորհեսցէ, եւ հրոյն զերծուսցէ, եւ պսակ փառաց ողորմած կամաւք տացէ …:

Աղաչեմ մեղաւորս Յովհաննէս ` շարադրաւղ տառիս, թողութիւն մեղաց յաստուծոյ հայցել եւ սըխալանացս ներել, զի եւ ձեզ ներեսցէ տէր:

 

ԳԻՐՔ ԱՆԴՐԻԱՆՏԱՑ ՅՈՎՀԱՆՆՈՒ ՈՍԿԵԲԵՐԱՆԻ

Երեւան 4793 ( Տես ` նաեւ 1356, 1596 թ. թ. )

 

Գրիչ ` Կոստանդին

Վայր ` Թիւրքթի ուխտ

 

ա

 

… Երիցս երանեալ հոգեւոր հարքն իմ Գրիգոր եւ Յովանէս յորդորեցին զիս ` զտրուպս եւ զախմար գրիչս զԿոստանդին, գրել զսայ յիշատակ մեր եւ ծնողաց մերոց եւ ի փարթամութիւն եկեղեցոյս, զոր իմ ` զտկարութիւն ի բաց եդեալ եւ ապաւինեալ յայս սուրբ ուխտս ու ի սուրբ եղբարցս յաղաւթս, | եւ | շարահարեցի գրչութեամբ, ոչ որպէս վայել էր խնդրողաց, այլ ըստ կարի մերում եւ ըստ փանաքի եւ տկար մտաց մերոց:

Արդ, որք ընթեռնոյք եւ լուսաւորիք յաստուածային տառիցս, յիշեսջիք զառաջասացեալ հոգեւոր հարքն իմ ` զԳրիգոր եւ զՅովանէս, եւ զհարազատ եղբայրն իւրեանց ` զսիր Թորոս, եւ զամենայն ազգայինս իւրեանց:

Արդ, գրեցաւ սայ ի թվ. ՉԿԳ. (1314), ի թագաւորութեան հայոց Աւշնի եւ ի հայրապետութեան տեառն Կոստանդեայ, ի սուրբ եւ ի հռչակաւոր ուխտս, որ կոչի Թիւրքթի, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնիս, եւ սուրբ Փրկչիս, եւ կենսակիր սուրբ Նշանացս, ի յառաջնորդութեան Գրիգորի վարդապետի:

Արդ, աղաչեմ յիշել ի տէր զառաջասացեալ հայր անապատիս զԳրիգոր վարդապետ, զՅովանէս փակակալ, զՄա [ տ ] թէոս, զՍարգիս, զՄեսրոպ, զԳրիգոր, զՎարդան, զՆերսէս, զԹորոս, զԽաչատուր, զՅովանէ [ ս ] Կապընց [ ի ], զԲարսեղ, զՄինաս, Նայ եւ զգործաւորք ` զՎասիլ մառընպան, զՅովանէս ածպան, զԹորոս հացկտուր, զԱնտոն աղաւնմաղ, զԱստուածատուր, զՄարտիրոս, զԹորոս, զԿոստանդին Սինաւռցին եւ զՎասիլն, զԿոստանդին հիւրատեսն, զՎասիլն, զՊաւղոսն եւ զայնոսիկ, որ ընդ հովանեաւ սրբոյ եկեղեցոյս են հանգուցեալ: Ողորմեսցի Քրիստոս աստուած Կոստանդին Մաշցոյն եւ երկու եղբարց իւրոց ` Վասլին եւ Գրիգորին:

Նայ եւ մեղաւք մեռեալ գրչիս, յերեսս անդեալ կողկողագին ձայնիւ աղաչեմ զամենեսեան, թողութիւն մեղաց հայցեցէք ինձ յաստուծոյ, եւ հարազատ եղբաւրն իմոյ Ստեփանոսի նորընծայ քահանայի, եւ ծնաւղաց մերոց. եւ խոշորութեան գրոցս եւ աղքատիմաց բանից եւ բառից մի ' մեղադրէք, զի այդ էր կարն մեր: Եւ տէրն տէրանց եւ արարիչն արարածոց, յիշողացդ եւ յիշելեացս ողորմեսցի, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս, ամէն:

Ո ՜ վ սուրբ հարք եւ եղբարք, յիշեցէք եւ զմեղաւք մեռեալս  զԹաւրոս ` զծաղկաւղ եւ զկազմաւղ գրոցս, եւ մեղաց թողութիւն խընդրեցէք եւ խոշորութեան եւ սխալանաց մի մեղադրէք, զի այդ էր կար մեր. եւ Քրիստոս աստուած ` քաղցրն ` եւ ողորմածն, ձեզ եւ մեզ ողորմեսցի, եւ նմա փառք յաւ [ իտեան ]:

 

բ

 

Ի թվ. ՉԿԲ. (1313). յամսեանս նոյեմբերի Դ. (4), փոխեցաւ առ Քրիստոս բարի փակակալն մեր Կոստանդին, որոյ ողորմեսցի նմայ Քրիստոս աստուած, ամմէն:

Եւ եդաւ նոր փակակալ Յովանէս Արեւելցի:

 

ՊԱՏԱՐԱԳԱՄԱՏՈՅՑ

Լիոն, Գաթրճեան, Պատարագամատոյցք, էջ 83-84

 

Գրիչ ` Նիկաւլայոս

 

վայր ` Անարզաբա

 

… Աստանօր կամօք եւ խնամօք ամենազօրին աստուծոյ յանկ ելեալ սուրբ մատեանս պատարագամատուցի, որ ունի ի յինքն բովանդակեալ զաղօթս սուրբ քահանայապետից աստուծոյ, զոր յիւրաքանչիւր ժամանակս արարեալ են խորհուրդ պատարագի: Արդ, եղեւ սա գրեալ ձեռամբ մեղաւոր եւ անարժան քահ անայի Նիկաւլայոսի, յիշատակ ինձ, եւ ծնողացն իմոց, եւ եղբօրն մերոյ Յովհաննիսի քահանայի, ի թուականիս Հայոց ՉԿԳ. (1314), ի դղեակս Անարզաբա, ընդ հովանեաւ սուրբ մօրս լուսոյ տիրուհոյ եւ միշտ կուսին Մարիամու աստուածածնին, ի թագաւորութեան Աւշնի, եւ ի քահանայապետութեանն տեառն Կոստանդեայ, եւ ի մերոյ եկեղեցւոյս առաջնորդութեան տեառնս մերոյ Յովհաննիսի եպիսկոպոսի, որոյ տէր աստուած պահեսցէ զսա հանապազ: Յիշեսջիք աղօթիւք զսպասաւորս սրբոյ եկեղեցւոյս եւ զքահանայս սուրբս ` զԿոստանդին, եւ զմիւս Կոստանդին, եւ զԱնդրոնիկոս, եւ զԲասիլիոս, եւ զմիւս Բասիլիոս, եւ  զՍտեփաննոս, եւ զսարկաւագունս ` զՎասիլ, եւ զԹէոդորոս, եւ զՎարդան Սեւլեռնցի, եւ զՅակոբ, եւ զամենայն հաւատացեալս սրբոյ երրորդութեան, որում փառք եւ զօրութիւն այժմ եւ յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն:

Յիշեսջիք ի Քրիստոս եւ զԹէրոս երէց, որ փոխեցաւ առ Քրիստոս: Եւ որ յիշէ զմեզ աղօթիւք եւ զնա յիշեսցէ Քրիստոս աստուած ի յիւր միւսանգամ գալուստն, որ է օրհնեալ յաւիտեան:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Վենետ. 153 Ցուց. հտ. Ա. էջ 660

 

Գրիչ ` Յովսէփ

Վայր ` Արճէշի գաւառ

 

… Ողորմութեամբ տեառն սկսայ եւ կարողութեամբ նորին կատարեցի զաստուածալոյս սուրբ աւետարանս ի գաւառիս Արճիշոյ, ընդ հովանեաւ սուրբ Ստեփաննոսիս, յառաջնորդութեամբ նահանկիս տեառն Զաքարիայի, որոյ տէր Յիսուս պահեսցէ:

Այլ ես ` Յովսէփ գրիչ, մեղուցեալ ծառայս աստուծոյ, աղաչեմ զամենայն մանկունստ, յիշեսջիք զՅովսէփ գրիչս եւ ծնողսն իմ: Ի թվ. ՉԿԳ. (1314):

Արդ, ես ` նուաստ եւ թարմատար ոգիս Թորոս, ցանկացող եղէ սուրբ եւ կենսաբեր աւետարանիս եւ ստացա զսա գանձ հոգեւոր յարդար վաստակոց իմոց, յիշատակ ինձ, եւ ծնողաց իմոց, եւ կենակցի իմոյ, եւ աստուածատուր զաւակաց մերոց, եւ ամենայն արենառու մերձաւորաց, զի լիցի սա մեզ փրկութիւն հոգոյ եւ մարմնոյ աստ եւ ի հանդերձեալսն …

 

ՇԱՐԱԿԱՆՈՑ

Հալէպ. Անթիլ. եւ մասն. 51, Սիւրմ. Բ. 146

 

Գրիչ ` Կարապետ Ճիչող

Վայր ` եզնկա

 

Յամի եւթնհարիւրերորդի եւ վաթսուն ընդ երրորդ երորդի թուաբերութեանս հայոց (1314), ի կաթողիկոսութեան Կոստանդեայ Ջրողի եւ ի թագաւորութեան Հայոց Աւշնի եղեւ զրաւ գրչութեան շարակնաց տառիս հին եւ նոր շարականաւք ` պատարուն եւ անթերի, ձեռամբ Կարապետ Ճիչողի ` թարմատար գրչի, ի մայրաքաղաքս Եզնկա, սատարութեամբ Տիրացու քահանայի, ի խնդրոյ դեռաբոյս ||| կրաւնաւորի, Մարտիրոսի որդւոյ իւրոյ …:

 

ՄԱՇՏՈՑ

Երեւան 8287

 

Գրիչ ` Յովաննէս

 

Արդ, գրեցաւ ի թվիս ՉԿԳ. (1314), ի թագաւորութեան Աւշնի եւ ի հայրապետութեան Կոստընդեա, գրեցաւ ձեռամբ մեղապարտ գրչի Յովաննիսի, որք ուսանիք կամ աւրինակէք յիշեսջիք միով տէր ողորմայիւ եւ աստուած զձեզ յիշէ. յիշեսջիք զքոյրն իմ զՔուրխաթունն ` զփոխեալն առ քրիստոս, զի եւ դուք յիշեալ լիջիք ի Քրիստոսի ատեանն ի բարի, ամէն:

 

ԺՈՂՈՎԱԾՈՅ

Երեւան 2189

 

Գրիչ ` Յոհան Եզնկացի

 

Եւ զվերջացեալս ի բարեաց գործոց ` զտարտամ գրիչս ` զՅոհան, ծանօթ բանի եւ տեղեաւ Եզնկացի իսկ այժմ Ծործորեցի, աղաչեմ չմոռանալ ի բարիս զիս եւ զիմսն զամենայն: Ի թվականիս փրկչին ՌՅԺԶ. (131 6):

 

ԻՄԱՍՏԱՍԻՐԱԿԱՆ ՄԵԿՆՈՂԱԿԱՆ ՆԻՒԹԵՐԻ ԺՈՂՈՎԱԾՈՅ

Երեւան 627

 

Գրիչ ` Խաչիկ

Վայր ` Ճանճինխուղ

 

ա

 

ԶԽաչիկ ` աշխատող սորին յիշեսջիք ի Քրիստոս, ո ՜ վ եղբարք, եւ շտապով գրեցի, ոչ թէ գրոյն ցանկորդ, այլ կարօտ էի բանին, որում սպասաւոր էի: Պատահեալքդ յաղօթս յիշեցէք. եւ յուսամ ողորմութիւն գտանել ի Քրիստոսէ, որում փառք յ [ աւիտեանս ]:

 

բ

 

ԶԽաչ [ իկ ] յիշեցէք: Այլ գրեցաւ ՉԿԳ. (1314) թվականիս, ի Ճանճինխուղն, սուրբ Գրիգորի բարեկենդանին, եւ Քրիստոսի փառք:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 280 ( Տես նաեւ ` 1310 թ. )

 

Ստացող ` Նորշահ

Վայր ` Վարզեհնա գիւղ

 

ա

 

Ի թվիս ՉԿԳ. (1314) ես ` Նորշահս, որդի Աւետի, ի Վարզեհնա գեղէ, գնեցի զսուրբ աւետարանս ի հալալ արդեանց իմոց …

 

բ

 

Ով, սրբասնունտ Հայրք, որք կարդաք զսուրբ աւետարանս, յիշեսջիք ի սուրբ յաղաւթս ձեր զպարոն ջՆորշահն, եւ զկենակիցն իւր զՄարգրիտն, եւ զհանգուցեալ զաւակն իւրեանց զԱւետն եւ զվահանն, զորս տէր աստուած ընդ սուրբս իւր դասեսցէ, ամէն, եւ մխիթարեսցէ զնոսա բանիւ սուրբ աւետարանիս, եւ զկենդանիքն պահեսցէ ի սատանայական փորձութենէ, եւ յիշատակ պահեսցէ իւրեանց ` զԱֆէնտն եւ զԹուխանն, եւ զքուերսն ` զԼալն եւ զմամշահն, ամէն: Եւ որք յիշէք, յիշե [ ա ] լ լիցիք ի Քրիստոսէ աստուծոյ մերոյ, ամէն:

 

ՄԱՆՐՈՒՍՄՈՒՆՔ

Երեւան 752

 

ա

 

Զստացաւղ տառիս ` զՍտեփանոս պատուէլի քահ [ անայ ], եւ զհոգեւոր հայր եւ զուսուցիչ նորին ` զպատկառելի ծերունի եւ զառաքինազարդ քահ [ անայ ] Գրիգոր յիշեցէք ի մեղաց թողութիւն:

 

բ

 

… Յամի եւթնհարիւրերորդի վաթսներորդի երրորդի թուականութեանս Հայոց (1314) գրեցաւ եղանակաւոր տառս, որ կոչի [ մանրուսմունք ]…: