Հայերէն Յիշատակարաններ

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Յովսէփեան, Յիշատակարանք, էջ 981-984

Գրիչ` Կիւրակոս

Վայր` Հոռոմկլա

ա

Փառք ընդ անսահման անուն եւ անզուգական անձնաւորութիւն Հայր եւ Որդի եւ Սուրբ Հոգի յամենայն արարածոց, ամէն: <694a> Որք բաց ունին ի յստակ հայեցուածս զոգւոց աչս, նոքա զբնաւ վայելս աշխարհիս առ ոչինչ համարին` ի սէր բանին դեգերեալք եւ առ աստուածաին պատուիրանին պահողութիւնս, որով առաքինացեալք երանին [ի] յոքունց եւ բարեբաստք լինին: Ուստի եւ զաստուածապատիւ եւ զառաքինաջան երիցս երանեալ եպիսկոպոսս մեր զտէր Ստեփանոսէ տեսանել քաջա <694b> յայտ, որ ի վերայ սրբասէր վարուց իւրոց ստացաւ եւ գըրասէր լինել, հայելով եւ հոգւոյ մերոյ տէրն եւ հայրն ի սուրբ կաթողիկոսն` ի տէր Կոստանդին, որոյ էր սա դրան սարկաւագ եւ սպասաւոր, զի տայր գրել եւ ստանայր բազում գրեանս եւ յոսկւոյ սրբոյ տար յաւրինեալ բազում Աւետարանս, ի յիշատակ հոգւոյ իւրոյ:

Եւ սա, իբրեւ զհաւատարիմ ծառայ Աստուծոյ եւ զհարազատ որդի նորին, եռափափագ սիրով ի խնդիր ելեալ իբր պատուական մարգարտի եւ հրամաեալ իմում նուաստութեանս գրել զսուրբ եւ զլուսաւոր մատեանս կենարարին մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի բազմածախ յաւրինուածովք յոսկւոյ սրբոյ եւ ի պատուական երանգոց գեղազարդել ըստ ներքոյ եւ արտաքոյ եւ ամենայն վայելուչ առնել զսա յուրախութիւն մանկանց նորոյ Սիովնի: Եւ ես ըստ կարի իմում լցի զփափագ նորին եւ գրեցի զսա յամրակառոյց եւ յաշխարհամուտ դղեակս Հոռոմկլայ, ընդ հովանեաւ բազմահաւաք սրբոցս, որ պաշտին աստ, ի հայրապետութեան տեառն Կոստանդեա կաթողիկոսի, որոյ հրամանաւ եւ աւժանդակութեամբ գրեցաւ սուրբ Աւետարանս, զի որպէս յառաջ ասացաք` <696a> իբրեւ զհայր գթած էր առ աւտարս եւ առ ընտանիս, եւս առաւել երախտաւոր առ սրբասէր եպիսկոպոսս տէր Ստեփաննոս` ստացաւղ գրոցս, մինչ զի բազումս յորդորէր զնա յամենայն բարեաց գործս, եւ յայս առաւել եւս ստանալ զայսպիսի բարի ստացուածս, որոյ յիշատակն աւրհնութեամբ եղիցի:

Արդ էր թուականս Հայոց ՈՂԷ (1248) յորժամ աւարտեցաւ սուրբ գիրս <696b> եւ թագաւոր էր Հայոց քրիստոսապսակն Հեթում, որ առաւելեալ էր քաղցր եւ բարի բնութեամբ` հնգից որդոց եղեալ հայր, առաջնոյն Լեւոն, որ յանուն հաւուն իւրոյ, որ է աւրհնութեան շառաւեղ եւ բարի պատանի, եւ այլն մի ըստ միոջէ, որոց տացէ Տէր Աստուած երկայն աւուրբք թագաւորել իվերայ Հայոց ազգին:

Եւ արդ ստացաւ զսա աստուածահաճոյ եպիսկոպոսն տէր Ստե[փանոս`] <697a> զլուսաւոր մատեանս ի վայելումն անձին իւրոյ եւ յիշատակ հոգւոյ իւրոյ եւ ծնաւղաց իւրոց: Այլ աղաչեմ զամենեսեան, որք վայելէք զսա կամ յինչ եւ իցէ պէտս աւգտիք ի սմանէ կամ աւրինակէք, յիշեսջիք սրտի մտաւք զտէր Ստեփանոս` ստացող սորա եւ զծնաւղսն իւր զվաղ երթեալսն առ Տէր, այլ եւ զհանգուցեալ եղբարսն իւր, որք նեն այսոքիկ` Գրիգոր, Սէմ եւ Դաւիթ եւ որ այժմ է կենդանի` Վահրամ, <697b> զամենայն ազգայինսն իւր, որ յիշատակ բարի թողին զսա ինքեանց։ Ընդ արժանաւորսն յիշատակի աղաչեմ յիշել ի Տէր զառաքինի եւ ծերունի քահանայն Յուսիկ, որ էր դաստիարակ եւ հայր եւ արեան մերձաւոր ստացողի գրոցս, որ յայսմ ամի փոխեցաւ ի Տէր: Աղաչեմ յիշել ի Տէր եւ զսրբասէր քահանայն Թորոս եւ զորդեակն իւր Ստեփանոս, որ է եղբաւրորդի տեառնԿոստանդեա:

<698a> Յիշեսջիգ եւ զԳէորգ, որ է եղբաւրորդի տէր Ստեփանոսի, որդի Գրիգորոյ: Պաղատիմ յոգնամեղ գրիչս Կիւրակոս առնել արժանի յիշատակի եւ զիմ զանարժանութիւնս եւ խնդրել թողութիւն բազում մեղաց իմոց, եւ ծնաւղաց իմոց, եւ ամենայն երախտաւորաց իմոց: Եւ առատն ի պարգեւս Տէր Յիսուս յիշողացդ եւ յիշեցելոցս ողորմեսցի, եւ նմա փառք յաւիտեանս, ամէն:

Սոյնպէս աղաչեմք յիշել եւ զՊետրոս քահանայ, որ բազում պաղատանաւք յորդորէր զմեզ եւ մխիթարէր ի ժամանակ գրչութեան սուրբ Աւետարանիս:

Այլ եւ զկնի ելից մերոց յաշխարհէս, ուր եւ հանդիպեսցի, կու տանք զսուրբ Աւետարանս ի սուրբ ուխտն ի Գռներն, յիշատակ մեզ եւ ծնաւղաց մերոց եւ ազգականաց, զի բազումք այն են, որ անդ են ամփոփած:

բ

<22>

Ո՜վ յանըսկիզբա ծոցդ բան,

Որ ծաղկեցաւ յազգս մարդկան,

Եւ մեզ զշնորհս, քո շրթան

Հեղեր, աւրհնեալդ յաւիտեան:

Արդ առեալ զքոյս քեզ տամ,

Բարձեալ ի ձեռս առաջի կամ

Ընկալ զնուէրս բարեխնամ

Եւ յիս հայեա, Տէր, հաշտ ակամբ:

<23>

Տէր իմ Յիսուս փրկիչ մարդկան,

Պետ հովութեան կարգիս աւծման,

Որ զայս մատեան Աւետարան,

Մեզ հնչեցեր ձայն ցնծութեան,

Դու զպճնողս քո բանի եւ զարդարող այսմ տառի`

Զտէր Ստեփանոս` հովիւ բարի`

Նստո յաթոռ ընդ Պետրոսի:

դ

<209> Ստացողի սորա` սրբազան եպիսկոպոսի տէր Ստեփանոսի ողորմեսցի Տէր Յիսուս:

ե

<234b> Զաստուածապատիւ եպիսկոպոսն` զտէր Ստեփանոս ստացաւղ սուրբ տառիս յիշեսջիք ի քրիստոս եւ զծնաւղսն իւր եւ զգրիչս Կիւր[ակոս] եւ զիմսն, եւ դուք յիշեսջիք ի Քրիստոսէ:

զ

<542b> Ո՜վ մանկունք առագաստի եւ որդիք լուսոյ, զտէր Ստեփանոս` ստացող սուրբ տառիս յիշեսջիք ի Քրիստոս:

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Սրուանձտեան, Թորոս Աղբար, Բ, էջ 350-351

Գրիչ` Պետրոս

Վայր` Հռոմկլա

Ի թուին Հայոց ՈՂԷ (1248), ի հայրապետութեան տեառն Կոստանդեայ եւ ի թագաւորութեան մեծին Հեթմոյ գրացաւ սուրբ Աւետարանս յաստուածապահ եւ անմատոյց Կլայս Հոռոմի, յաթոռ Լուսաւորչին մերոյ Սուրբ Գրիգորի, ի դրունս սուրբ վկայիցն Թէոդորոսի եւ Գէորգեայ եւ Սուրբ Աստուածածնին, յորոց դուռն սպասաւոր եմք այժմ, թողեալ զհայրենի բնակութիւն մեր զբարձր դղեակն եւ զանմատոյցն զԿատենայ, եւ փախեալ յայլասեռիցն չարեաց, եւ վասն քաղցրութեան վերադիտողիս Հայոց Կոստանդեայ` սրբոյ եւ առաքինւոյ, եկեալ բնակեցաք աստ, հովանաւորեալ իբրեւ զփախուցեալն ի տապոյ ամառանւոյ առ թաւոտ ծառոց ընդ շքով զոր Տէր Յիսուս զսա հաստատուն պահեսցէ…

Կատարեցաւ սուրբ պատուիրանս Փրկչին … յայսմ վայրի, ձեռամբ յոգնամեղ գրչի Պետրոս երիցու որդւոյ Կոստանդնի երէցու, ազգաւ Կատանայեցի, յիշատակ ինձ եւ իմոցն, եւ ի վայելումն որդոց իմոց Առաքելոյ եւ Կոստանդեայ … յիշման արժանի արարէք զբարետոհմիկ եւ զբարեկեցիկ զերկոսին հարսունսն իմ զԱրեւթագուհին եւ զՏիրունին, յոոչ միայ եհաս ի բերումն զաւակի այլ տարաժամ եւ դեռաբոյս փոխեցան ի Քրիստոս, եւ անմխիթար սուգ թողին ինձ եւ որդւոց իմոց…

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 4301

Գրիչ` Ապլմսեհ

Վայր` Կիլիկիա

ա

Ամենեցուն, որ բացեն իմանալի տեսարանք մտաց, միշտ եւ հանապազ յառ աստուածասէր եւ ի նոյն խոկան պատուիրան, որպէս զի զնորայն ախորժակ կամս բաւանդակապէս ի լրումն ածել ջանան: Այսպէս եւ պատուեալս իշխանութեամբ բարեպեշտ Սիր Ճոֆրի զամենայն ինչ իւր նուիրեալ Աստուծոյ, եւ առ ըղձից բաղձանաց սիրոյն առ Աստուած <272b> զսուրբ եւ կենսաբեր Աւետարանս ընծաելով, զոր ի չորից աւետարանչացն թողան մեզ մարդեղութեան փրկչին մերոյ պատմութիւն, զոր հրամայեալ իմում նուաստութեան յոգնամեղ գրչի Ապլմսեհի, եւ ես ըստ կարի իմում կատարեցի զխնդրելին:

Արդ, եղեւ զրաւ գրութեան սորա ի թուականիս Հայոց ի ՈՂԷ (1248), ի հայրապետութեան տեառն Կոստանդեա եւ ի թագաւորութեանն քրիստոսապսակ թագաւորին Հայոց Հեթմոյ, զոր պահեսցէ Տէր Յիսուս արդար դատողութեամբ ի կամս իւր: Ընդ նմին եւ բարեպաշտ զՍիր Ճոֆրի զամենիմաստն եւ զմտերիմն թագաւորին, զխոհեմն եւ զճարտարն յամենայն բանս եւ զգործս արքաին, որ ստացաւ զսուրբ մատեանս ի վայելումն աստուածազարդ անձին իւրոյ եւ ի յիշատակ հոգւոյ իւրոյ, եւ բարեպեշտ ծնողաց իւրոց` գնացելոց առ Քրիստոս, եւ եղբարց իւրոց` յառաջելոց ի Տէր, եւ քերց եւ ազգականաց, որոց ողորմեսցի Տէր Յիսուս յաներեկ աւուրն:

Արդ, որք ընթեռնոյք զսուրբ մատեանս, կամ աւրինակէք, յիշեսջիք սրտի մտաւք զբարեպաշտն զՍիր Ճոֆրի եւ զծնողսն իւր, զի ողորմեսցի նոքա Տէր: Ընդ նմին ժտեմ եւ ես մեղապարտ քահանա Ապլմսեհ յիշել եւ զիմս անարաժանութիւն ի սուրբ յաղաւթս ձեր, եւ որ առատն է ի պարգեւս Տէր Յիսուս առհասարակ յիշողացդ եւ յիշեցելոցս ողորմեսցի, եւ նմա փառք յաւիտեանս:

բ

<204b> Զբարեպաշտ իշխանն զՍիր Ճոֆրի զստացող սուրբ Աւետարանիս յիշեսջիք ի Քրիստոս, ո՜վ մանկունք Նոր Սիովնի:

***

ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ ՄԻՔԱՅԵԼԻ ԱՍՈՐՒՈՅ

«Միխայելի Ասորւոյ ժամանակագրութիւնս», Երուսաղէմ, 1870, էջ 609-622

Հեղինակ` Վարդան Արեւելցի

Տէր Կոստանդին, յերրորդ մասնէ Հայոց, ի դղեկէ Բարձրբերդոյ, որ հայի հարաւով ընդ դաշտն Կիքիկիա եւ ի ծովն Ադրիանու կոչեցեալ, որդի առն արդարոյ խաղաղականի Վահրամ կոչեցելոյ, յորովայնէ ընտրեալ յառաքելական աստիճան ի հոգոյն` աւրինաւք նորին սնեալ եւ ըստ կարգի յամենայն գործս եկեղեցւոյ վարժեալ ի շնորհս քահանայութեան եւ յառաջնորդութեան վանից եւ յեպիսկոպոսութիւն տեսչութեան եւ յամենայն ընտիր գտեալ եւ հանդիսաւոր, վասն որոյ եւ ի կատարման հոգեւորական եւ մարմնական հասակի վկայութեամբ Հայաստանեաց արժանաժառանգ լեալ ի շնորհէն եւ ի բնաւ լրմանէ եկեղեցւոյ բռնադատեալ, ըստ որում եւ փորձն ցուցաւ եւ արդիւնքն յայտնի արարին եւ միաբանեցաւ ընդ նմայ շնորհն: Եւ է այժմ ԻԵ (25) ամ հայրապետութեան նորայ` ի դղեակս աստուածապահ Հռոմկլայ կոչեցեալ, խաղաղասէր բարուք եւ անարատ վարուք առ ամենեսեան խաղաղութիւն կալեալ, վկայութիւն բարի եւ դրուատնիս յարտաքնոցն, առեալ այցելու որբոց եւ այրեաց` խնամածու եւ գերելոց անխնայ ծախիւք դարձուցիչ եւ զարդարիչ, հայրենի գթովն զամենեքումբք փարելով եւ եղեալ առատաձեռն առ ամենայն կարաւտեալս ողորմածութեամբ եւ եկեղեցեաց բազմաց պիտոյից լցաւղ:

Յաւել եւ ի յայլ բարիսն եւ զայս մատեանս ի գանձս եկեղեցւոյ, եւ ետ բաղձանաւք թարգմանել զսայ յԱսորոց ի Հայս, պիտանի եւ շահաւետ բուրաստան, լայն եւ երկայն իմաստիւք լցեալ` եւ կարճառաւտ բանիւք բովանդակեալ, որ ի սուղ ժամանակս կարող է զպատահեալսն ի վերայ կացուցանել հին եւ նոր դիպուածոց, այլ եւ հիմն հաստատ եւ անշարժ աշտարակ իսկ է հայադաւան հաւատոյ եւ ուղղափառ խոստովանութեանս, վկայս բազումս ցուցանելով յազգաց ճշմարիտ ուղեգնացութեանս, բխմամբ առաքելական աստուածադիր կայիւք ամրացեալ, այլ եւ յոլով տարակոյսք եւ հանգոյցք լուծանին ի սմա, եւ չէին զարմանալ ընդ նորանոր եւ ընդ անծանաւթ բանսն, որ գտանային ի սմա, քան զի Ասորիք բնակութեամբ գաւառացն եւ բառիւ լեզուաց մաւտաւորք են միշտ Հրէիցն լեալ, քան զամենայն ազգերդ եւ ի դէպ է նոցա մանաւանդ ծանաւթս գոլ հնոյ կտակին, քան այլոց, նաեւ որ զայս մատեանն շարայարեալ է ի Յունաց եւ ի յԵգիպտացւոց եւ ի Քաղդեացւոց դիւանաց եւ ի դպրոցաց է հաւաքեալ, վասն որոյ առաւել սիրելի եւ պիտանի եւ հաւատալի է, եւ վարձս բազումս կալցէ առաջի Աստուծոյ եւ երախտիս յեկեղեցիս ուղղափառաց` վաստակասէր այրն բարեփառ տէր Միխայէլ, զի յոլով սէր եւ գութ երեւի նա ունել առ ազգս մեր եւ ի գրոց աստի:

Արդ, յամի ութերորդի քառասներորդի երկերիւրորդի հազարերորդի թուահամարութեանս անժամանակ որդւոյ Աստուծոյ գալստեան, ի ՈՂԷ (1248) թուականութեանս Հայոց, թարգմանեցաւ գիրքս այս յասորոց ի Հայս, ի հայրապետութեան Հայոց տեառն Կոստանդեայ եւ ի թագաւորութեանն Հայոց Հեթմոյ քրիստոսապսակին եւ զգուշակենցաղ թագուհւոյն իւրոյ Զաբէլի` դստեր Լեւոնի արքայի` ըստ Աստուծոյ քաղաքաւարելոց հնգից եղելոց նոցա զաւակաց ծիրանածնաց` երից դստերաց եւ երկուց ուստերաց, որոց անուանք Լեւոն եւ Թորոս` անուամբ հաւուն իւրեանց եւ հաւուն այնոյն հարազատի, որոյ հովանի լիցի ամենակալ բազուկն հայրենի, ածելով ի գահ հայրենի արքայութեանն եզերաւք Հայաստանեացս: Յայսմ ամի կենդանի էր կորովամիտ եւ աջողեալն ի բարիս արքայահայրն Հայոց` պարոն Կոստանդին, եւ բերկրեալ այլովք ուստերաւք չորիւք` տէր Բարսեղ` տէրն Դրազարկին, եւ պարոն Սմբատ` սպարապետն Հայոց, եւե պարոն Աւշինն` տէրն Կոռիկոսաւն, եւ պարոն Լեւոն, որոյ զաւրանալ լիցի ըստ Աստուծոյ եւ աճել արութեամբ ըստ հոգւոյ եւ ըստ մարմնոյ: Եւ էր պատրիարք Ասորոց ուղղափառաց Մաւր Իգնատիէ Անտիոքու, որ զաւրինակս շնորհեաց եւ փոխեցաւ ի ձեռն Իշաւխայ սրբասնեալ քահանայի վարժ եղելոյ եւ ի հանճար բժշկական արհեստի, որոյ վարձատու լիցի Տէր ի շնորհս իւր:

Այլ եւ մեք տառապեալ ոգի Վարդան վարդապետ իսկ, որ ըստ մերում կարի սատարեցաք ի գիրքս յայս, ունիմք հաւատ եւ յոյս ի գթութիւն Աստուծոյ եւ յետ նորա յաղաւթս եւ ի բարեխաւսութիւն ծառայից նորա առ մեզ դարձուցանել զերեսս ողորմութեան Քրիստոսիի վերայ անկշռելի պարտուց իմոց, անթիւապատիկ բիւրաց տաղանդաց, քան զի այսու ակնկալութեամբ ընդոստուցուք զմեզ մոռանալ զսննդակից եւ զընտանացեալս մեր տկարութիւն մարմնոյ եւ զբազմազան տրտմութիւն եւ ըստ ցնորս հոգւոց եւ խորհրդոց վասն անշահաւոր տարաշրջութեանս:

Այլ եւ յաղագս թշուառացուցիչ ժամանակիս` չարածին չարիքն մեր յաճախեալ, քան զի սակաւ քան զչափն մերոցն մեղացն արբոյց մեզ Տէր արտասուս եւ նուազ քան զյորդաբուխ ախտից մերոց ջրհեղեղս խաղացին առ մեզ վտակք արեան եւ ըստ զգազանական գնացիցն մերոց, յագեցան գազանք ի մարմնոց մերոց:

Քան զի շնչեաց բարկութիւն Տեառն Ճանճուն արեւելեան հիւսիսայնոյ աւտար եւ անընտել ազգին, որպէս ասին Թորգոմազունք զարմին Հագարու եւ հողմով անաւրինութեան մեռոյ ած զնոսա մինչեւ առ մեզ ըստ նախատես մարգարէութեան նախնի սուրբ հաւրն մերոյ Ներսիսի արտասուապատում ողբոյն, որ լալովն նախաձանեաց զկորուստ հոգեւոր երկանցն իւրոց ծննդոցն, զոր ինչ կրեցաքս յազգէն Նետողաց, զորոց զանուանսն կոչի սուր եւ թեթեւ, զի թերեւս թաթարն սուր եւ թեթեւ ասի ըստ լծորդաց փոփոխման եւ կամ տուր տար, որ է Տաթար, քան զի հարին անյագապէս եւ տարան աներկիւղապէս զորդիսն Սիովնի ի ստրկութիւն գերութեան:

Եւ ասէ զնոսայ սուրբն Ներսէս ի մնացորդացն եւ Հագարու եւ Ասորիք ասեն զնա Թորգոմեանս յայտ է խառնեալ ազգին Գովգայ, որ ի Թորգոմայ ընդ զարմն Հագարու, որք ունին զՍկութիայ մասն աշխարհի, որ սկսանի յԱթշ գետոյ եւ ձգի առ Եմաւոն լերամբն, ուր բնակեալ են ազգ ԽԳ (43), որ Խուժական անուամբ կոչին յիւրեանց լեզուս, եւ գլխաւաորն սոցայ Բուշխ անուանի եւ անուն միոյ ազգին Թուղարք ասի, զոր կարծեմք այս են Թաթարքս, եւ որպէս լուաք յոմանց ի նոցանէ, եթէ ելին առաջինք նոցա ի Թուրքաստան աշխարհէ եւ մեկնեցան ի կողմ ինչ արեւելայ, եւ կային աղքատութեամբ ի գործս աւազակութեան եւ յափշտակութեան եւ պաշտաւն ինչ ոչ ունէին, բայց ընդ արեգակն զարմանային եւ ի պատճառս հմայութեան ունէին պատկերս ինչ թաղեայ, զոր տակաւին կրեն ընդ ինքեանս: Եւ զկնի ժամանակաց անցելոց ոմանք ի նոցանէ զգայուն արանց, նեղեալ ի թշուառական կենաց իւրեանց, կոչեցին զերկնաւորն Աստուած, որ զամենայն ինչ արար` յաւգնութիւն անձանց եւ ուխտեցին նմա ուխտ, եւ ելին ի վերայ քաղաքի միոյ փոքու եւ յափշտակեցին զնա ի տերանցն եւ բնակեցան անդ, եւ յայնմանէ ոյժ առեալ արիացան երկրին, կոչեցին երկրէն իւրեանց թիկունս եւ զաւրացն ի վերայ Պարսից եւ առին զիշխանութիւն նոցա: Ուսան եւ ի մոգաց անտի կախարդութիւնս եւ տուեալ հրամանս ի դիւթաց անտի, եթէ տուեալ է նոցա յԱստուծոյ զաշխարհ ամենայն, ելցին վստահութեամբ եւ ժառանգեցեն զնա: Եւ չէ ինչ զարմանալի, զի Նաբուգոդոնոսոր արքայ Բաբելացւոց հմայիւք ել յԵրուսաղէմ, եւ մատնեաց Տէր ի ձեռս նորա, եւ զԿիւրոսՊարսիցն արքայ աւծեալ իւր կոչէր Աստուած եւ հրաւիրէր ի վերայ Բաբելոնի: Նաեւ ինքեանք տսկ խոստովանին զամենայն ինչ Աստուծոյ առնել եւ զինքեանս նորին հրամանաւ ասեն եկեալ:

Արդ, հաւատացեալ սոցա հրամանի իւրեանց երեւմանն` եղեն նոքա երեք բաժին ընտրութեամբ իւրեանց թագաւորին, զոր ղանն կոչեն: Առաջին մասն գնաց ի կողմն Հնդկաց, եւ մասն երկրորդ չոգաւ առ անապատաւք հիւսիսի, եւ երրորդ բաժինն մէջ Պարսից աշխարհին եկն մինչեւ առ մեզ: Եւ ասեն, թէ երեք էին գլխաւորք, եւ մինն բարեբարոյ, քան զերկուսն, զոր Զարմաղանն կոչէին, որք եւ զկնի բազում աշխարհաց աւերման եւ կոտորման նստեալ ի խորհուրդս, զոր ղուրույթայ կոչեն, եւ ասացեալ Զարմաղանին, թէ բաւական է աւերս եւ կոտորուածս, յայսմանէ զհնազանդեալսն մեզ մի ջնջեսցուք ի սպառ, զի մի բարկասցի Աստուած: Իսկ երկու գլխաւորքն հակառակեալք ընդ նմա` ասացին, թէ ոչ է պարտ մեզ ապրեցուցանել եւ ոչ զոք, որովհետեւ յաջողէ մեզ Աստուած: Եւ տրտմութեամբ ննջեցին զգիշերն այն եւ յայնմ գիշերի մեռան երկոքինն, որ զանողորմութիւն կամէին: Եւ զարմացան զաւրքն, եւ հասուցին զբանն առ ղանն, եւ առաքեաց հաստատեաց զկամս Զարմաղանին աւրինաւք խնայել ի հնազանդեալսն եւ դնել ի ներքոյ հարկի, եւ զնա միայն հաստատեալ ի գլխաւորութիւն, զի այն է, ասէ կամք Աստուծոյ, վասն որոյ եւ կան ի նոյն մինչեւ ցայսօր:

Իսկ զժամանակ ելանելոյ նոցա, ասէ մեծն Ներսէս, եթէ զկնի իմոյ վախճանիս` յորժամ անցանէ Չ (700) ամ, սկսանի այս լինել: Եւ արդ է, ըստ վճռի սրբոյն Ծ (50) ամ զաւրանալոյ նոցա յաղթութեան եւ յորմեհետէ մտեալ են ի յարեւելեան աշխարհն Հայոց` ՆԸ (28) ամ է, չար ինչ գործեցին ապականութիւն երկրին, եւ տապալումն քաղաքաց եւ դղեկաց, եւ աւեր եկեղեցեաց, եւ մահս ազգիս ազգիս, եւ գերութիւնս: Եւ թէ որպէս յետ այնորիկ հաշտեցան ընդ մնացորդսն ի ձեռն իշխանաց աշխարհին եւ արարին խնամութիւնս եւ մնացեալ եկեղեցեացն եւ եկեղեցականացն դիւրութիւնս եւ ազատ կամաւք կալ ի կրաւնս իւրեանց: Սակայն անլրապէս պահանջումն հարկաց ճշդիւ եւ անխնայապէս ըստ գլխոց արանց եւ անասնոց, բաց է մանկանց եկեղեցւոյ եւ ամենայնի, որք զձեւ աղաւթականութեան եւ զկարգ ունիցին:

Զայսոսիկ զամենեսեան գրեալ է լիով ի տեղիս տեղիս եւ մեք մի շփոթեսցուք զոճ շարագրացն կարգի, որ յատուկ խնդրէ հատածս եւ պարապումն ժամանակաց եւ հաւաստութիւն ի տեսիլ աչաց գործեցելոցն, սակայն զյոլովս տեսաք աչաւք մերովք ի նախանձայնեայ աղետից սուրբ նահատակին Ներսիսի, զեկեղեցիս մեր նսեմացեալ, զսեղանսն սուրբ կործանեալ, զմատեանս աստուածայինս այրեցեալ եւ առ ոտն կոխեալ, զսպասն սրբութեան եւ զքրիստոսական նշանս անարժանից ձեռամբ շաւշափեալ եւ նախատեալ, եւ յանարգ պէտս վարեալ, զաշխարհս մեր անապատացեալ, զքաղաքս բնակութիւն լեալ գազանաց, քանզի լցան լերինք եւ անապատք մեր անզերծ փախստիւք, եւ դաշտք դիակոյտք ոսկերաւք կոտորելոցն, եւ անդաստանք մեր եւ հովիտք ոռոգեցան արեամբ, եւ կերաք մնացորդքս զհասկ սնընդեան այնպիսի արտաւրայից: Ազատք մեր ի ծառայութիւն իջին եւ փափուկքն մեր յանըմբերելի չարչարանս, բարձունք մեր խոնարհեցան, եւ փառաւորքն մեր յանարգութիւնս ընկճեցան, արաւտք հովասուն լերանց խորշակահարք եղեն յարեւու, կուսանք մեր աւտարաց եղեն եւ երիտասարդքն մեր հովիւք եւ կատպանք այլասեռից:

Կարաւտացաք ողբոյն Երեմիայի եւ կրեցաք զպատուհասս հնոյ Իսրայելի: Տղայք մեր որբք եղեն եւ մայրք նոցա` այրիք, որդիքն վերնոյն Սիոնի զուգակշիռ ոսկւոյ զքարի հարան իբրեւ զանաւթ անպիտան. ցրուեցաւ հաւտն, ճապաղեցան գառինք արաւտի նորա, վաճառակուր եղեն յազգմ հեռաւորս գնեալքն արեամ[բն] Քրիստոսի: Բաժանեցան ծնունդք ի ծնողաց, մեկնեցան հարազատք ի միմեանց սիրելեացն, բարեկամք հեռացան, դարձաւ տունն մեր ի սուգ եւ ուրախութիւն մեր յարտասուս, եւ ոչ գոյ թիւ աղաղակի մերում, զի չիք համար չարեաց մերոց: Եւ ի վերայ այսր ամենայնի ոչ է ի մեզ զղջանս եւ ոչ ապաշխարութիւն. ոչ պատառեցաք զսիրտս մեր, եւ ոյ խարշեցան փորոտիք մեր, եւ ոչ դարձաք ի գնացից մերոց խոտորնակաց, այլ յաւելաք եւս վէրս յանաւրէնութիւնսն մեր յառաջինսն, եւ խաւարեցան անմտութեամբ խորհուրդք մեր: Եւ ո՞վ ոչ զարմասցի ընդ լրբութիւնս մեր, զի տակաւին պիտի մեզ այս եւ խնդրեմք հնարիւք զսէր եւ զվայելս աշխարհիս եւ ըզփառս սորա զփախստականս:

Բայց ես մանաւանդ զանձնէ ասեմ, զոր գիտեմս, միայն զկիրս եւ զկամս ստորաքարշս` անյագաւրէն եղեալ մոխրասէր յաւուրս իմ, եւ միայն ի ձեռն սակաւ սատարիս այսմ ունիմ ակն մեծի գթութեան Աստուծոյ վասն աղաւթից ձերոց, զոր հայցեմս լռութեամբ գրոյս իբրեւ զանկեալ սպասեակս առընթեր սեղանոյ մեծի տան տերանց եւ յաւելում ի մաղթանս իմ զբարեխաւսութիւն սրբոց` եդեալ առաջի ձեր նուէրս ի սրտէ ի կամեցող եւ ի խնդրող խնամոց Յիսուսի. եւ այն, որ մեծն է ողորմութեամբ աջն աջողակ Հաւրն բարձրելոյ, որոյ բնաբար է փրկելն եւ ապրեցուցանելն, թէպէտ եւ ի մէնջ բռնադատեալ հարկանէ յուսով խրատու, այն որ ոչ անցաւելի կամաւք չարչարէ զանդամս իւր, նա բժշկեսցէ զվիրաւորեալ մարմինն` զսուրբ եկեղեցի, եւ ցրուեալ հաւտս իւր հաւաքեսցէ առ ինքն յաւարտս խաղաղութեան բարերար կամաւք իւրով Քրիստոս` ի փառս անուան իւրոյ եւ զերկոսին ակունս զայսոսիկ պատուական` զկայծ եւ զկանանչ, զաթոռս հայրապետական եւ արքունական հայադաւան ազգիս ուղղափառութեան, զոր եթող մեզ զաւակ յուսոյ տէրն զաւրութեանց, յորս գոյ աւրհնութիւն Տեառն ամենակալի, զսոսա հաստատուն եւ անսասան պահեսցէ զաւրութիւն ամենակիր եւ ամենաստեղծ արժանաժառանգ աթոռակայք մինչեւ ցյաւիտեան:

Եւ զայժմու նստեալքն արժանաւոր կոչմամբ Հոգւոյն Սրբոյ զտէր Կոստանդին Հայոց Մեծաց եւ հանուրց վերատեսուչ, եւ զնոյնազարմ ազգիս պսակադիր Հեթում ամաւք եւ առողջակիր հոգով եւ անուանի փառաւք խնամեսցէ, ի գովեստ ամենասուրբ տէրութեան իւրոյ` զաւակաւք եւ զարմիւք, որք ըստ հոգւոյ եւ ըստ մարմնոյ, եւ յետ աստեացս անասելի աթոռացն եւ անթառամ պսակին արժանաւորեսցէ: Եւ որք այժմ ընդ մեզ հարք եւ եղբարք եւ ժրաջան ճգնաւորք եւ պատարագողք եւ կղերիկոսք եւ գործաւորք մարմնական պիտոյից եւ խնամածու աստուածապատիւ դղեկիս եւ սպասաւորք սրբազան աթոռոյս, որք եւ ամենեքեան առ միմեանս սիրաւն Քրիստոսի եւ առ մեզ աննախանձ եւ փոխման մատենիս յաւժարամիտք եւ յորդորիչք, զամենեսեան, առատաձեռն պարգեւաւք լի արասցէ թագաւորն փառաց հոգեւոր եւ մարմնաւոր յաջողուածովք` ի մեծութիւն եւ ի փառս անուան իւրոյ, որ է աւրհնեալ եւ փառաւորեալ, գովեալ եւ գոհաբանեալ յազգս եւ յազինս բոլոր բանակաց յաւիտեան եւ յաւիտեանս եւ յաւիտեանից յաւիտեանս:

***

ՇԱՂԿԱՊՔ ԱՍՏՈՒԱԾԱԲԱՆԱԿԱՆՔ ՊՐՈԿՂԻ

Ակինեան, Սիմէոն Պղնձահանեցի, 1951թ. էջ 23-25, Յովսեփեան, Յիշատակարանք, էջ 999-1002

Թարգմանիչ` Սիմէոն քահանա

Վայր` Պղնձահանք

Թարքմանեցաւ գիրքս, որ է Շ[ա]ղակապ եւ գլուխ աստուածաբանութեան Պրոկղի Դիադոխոսի պղատոնական իմաստասիրի, ձեռամբ Սիմէոնի անպիտան քահանայ կրաւնաւորի` ի վրաց լեզուէ ի հայ լեզուս, յերկիրս Հայոց` ի վանս Վրաց, որ կոչի Պղնձահանք, յաւիտենից թուականին ՅՉԾԶ (1248):

Աղաչեմ զձեզ, ո՜վ եղբարք, զի յոյժ աշխատութեամբ թարգմանեցի. նախ, զի ոչ էի արժանի այսպիսի սպասաւորութեան` սակս շաղախեալ գոլ մեղօք, երկրորդ զի յոյժ ծերացեալ էի ի տկարացեալ յաչաց եւ ի մտաց եւ ի զօրութենէ, զի զԿ (60) ամենիւք էի: Այլ զի ոչ էր սա թարգմանեալ ի մերս լեզու եւ սա ի մայր աստուածաբանութեան առաջին: Մովսէս զայս ուսեալ զդպրութիւն եւ ի սորա բանիցն կարգեաց զիւրն աստուածաբանութիւն: Եւ Դիոնեսիոս Արիսպագացին եւ Եռոթէոս զիւրեանց գրեանքն բովանդակ ի սմանէ գրեցին. նոյնպէս եւ Գրիգոր Աստուածաբան զիւր աստուածաբանութիւն ի սմանէ խաւսեալ է, եւ բոլորովիմբ նորքս զամենայն աստուածաբանութիւնս իւրեանց ի սմին ոլորմանց բանիցս բխեցին: Սա է հիմն եւ արմատ եւ մայց ամենայնի, ի սմանէ առին նոքա բովանդակ. իսկ այնք փոքր հատորք ելով, եւ ես յայն սակս թարքմանեցի, զի մի պակաս եղիցի սա յազգէս մերմէ:

Արդ աղաչեմք, որք կարդայք կամ օրինակ առնոյք, յիշեսջիք յաղօթս, եւ զիմ փոքր բանս գրեցէք զկնի, եւ մի ինչ թողուցուք ի սմանէ:

Զտէր Մխ[իթար] վարդապետ յիշեցէք ի Քրիստոս աղ[աչեմ]: