Հայերէն Յիշատակարաններ

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 5476

Գրիչ` Ծերուն

Վայր` Սուրբ Մարի քաղաք

ա

Փառք եռանձնեա տէրութեանն, եռահիւսակ միութեանն Սուրբ Երրորդութեանն, Հաւր եւ Որդոյ եւ Սուրբ Հոգոյն, ամէն: Յանկ ելեալ աւարտեցան գերադրական եւ գարունագեղ, հոգիաբուխ եւ շնորհաբաշխ, աւետաբեր եւ յաւետալոյս, քառահոսան եւ քառամանեակ ճառագայթարձակ եւ աշխարհահռչակ, համասփյուռ եւ համատարած սուրբ աւետարանս, <263ա> որ մարդկաւրէն քարոզէ, առիւծաբար գոչէ, իբրեւ զզուարակ յեղեղէ, եւ հանկոյն արծւոյ որոտմամբ սլացեալ վայր բերէ զբանն կենաց: եւ ծովանման ծայրալիք ծաւալմամբ ծածկեալ էլից զբնաւս եւ գերահրաշափայլմամբ զարդարեաց սուրբ զեկեղեցի, եւ պերճազարդ պճնեալ զարդարեաց զմանգունս Նոր Սիոնի: Եւ հրաւիրեաց ի Յառագաստ անապական հարսանեացն երկնաւոր փեսային, եւ շնորհեաց վերստին ծնունդ անախտ, եւ կերակուր անմահական, կոչելով յորդէգրութիւն Հաւրն երկնաւորի եւ ժառանգակից իւր արար զհաւատացեալսն իւր Աստուած բանն: Եւ խոսամանցս այս մաւրհակագիրս կացոյց զՄաթէոս, զՄարկոս, զՂուկաս եւ զՅոհաննէս, եւ վկայս ածեալ զառաքեալս եւ զմարգա <263բ> րէս, եւ զբազմութիւն մարտիրոսաց, եւ հաւատարմացոյց զանսուտ խոստումն իւր ամենեցուն, որք յուսան ի նա:

Եւ արդ, եղեւ գրութիւն սորա ի թվակնութեանս Հայոց ՉԽԵ (1296), յաւուրս բռնակալութեան ազգին Նետողական, յորում ամի թագաւոր երեք փոխեցան յաթոռն իւրեանց` Քեղաթուն, Պայիտուն, եւ Ղազանն: Եւ յաւարտի Աւետարանիս էր սաստկաց[ե]ալ խռովութիւն ի միջի իւրեանց, զիրերարս գիշատէին, եւ վէրջք սորա յայտնի է Աստուծոյ միայն: Եւ էր յաթոռ Սուրբ Լուսաւորչին սգաստ հոգուն տէր Գրիգոր, եւ յաթոռ թագաւորութեան Հայոց սուրբն Հեթում, որում ոչոք համեմատ ի թագաւորս, բայց Քրիստոս միայն: Քանզի յայսմ ամի եկն Հեթում ի Կիլիկիոյ յԱրեվեալս, առ ազգն Նետողաց, եւ հանդիպեալ Ղազանին, որ էր այր ժանդ, եւ ունէր արբանեակք չարք, իսմաելականք: Վասն <264ա> զի Տէր ընդ Հեթում, յոյժ սիրեցին զնա եւ պատուեցին կատաղի ժողովուրդքն: Եւ վասն զի սպանել էր Ղազանն զՊայիտուն, վասն սպանման հաւր եղբաւրն իւրոյ, վասն զի քրիստոնեայ էր Պայիտուն, էտուն վճիռ քակել զեկեղեցիս Քրիստոսի: եւ հարճորդի ազգն Իսմայելի յերեան ի վերա, եւ զօրաւրինակ ազգն Իսահակա հանեալ ի խաչ Քրիստոս, եւ այլ եւ երկուս չարագործս` մի աստի, եւ մի անտի: Եւ փանաքի ժողովն Իսմայելի վճարեաց զիւրն աստ, քակէին զեկեղեցիսն, եւ երկուս այլեւս զաղաւթանոցսն հրէից եւ հեթանոսաց: Եւ յորժամ սկսան ի բազում տեղիս` քակեցին զեկեղեցիսն եւ ըմբռնեին զհաւատացեալսն յամենայն ազգաց, վասն որոյ զայսպիսի անցս կրեցին, զի Տէր պատերազմէր ընդ մեր: Եւ նոքայ յանկարծաւրէն <264բ> յարեան ի վերա միմեանց, հայր` զորդի, եւ եղբայր զեղբայր սրախոխող եւ դիթաւալ արարեալ եղեն անթիւք եւ եղիցին, եւ յառաջակայն բարի եղիցի:

Ապա ի մեր անցեալ արի ի [ար]թուն թագաւոր Հայոց Հեթումն, եւ համաւզեաց ի խաղաղութիւն զամղկեալ աշխարհս ամենայն, քրիստոսաբար ազատեաց զեկեղեցիս, եւ զամենայն ուխտն, զորոյ փոխարէնն Տէր հատուսցէ զտրինտուր իւրն եւ իւրայոցն, աստ եւ հանդերձեալսն, ամէն:

Եւ արդ եղեւ գրութիւն սուրբ Աւետարանիս ի թվականութեանս Հայոցտաւմարին ՉԽԵ (1296), ի գաւառիս Սարարադա, ի քաղաքիս, որ կոչի սուրբ Մարի, շինեալ յանուն սուրբ ճգնաւորին Մարինոսի, ընդ հովանեաւ Սուրբ Կաթողիկէին, եւ Սուրբ Ստեփաննոսի, եւ Սուրբ Դաւթի, եւ Սուրբ Մարինոսի, ի խնդրոյ ժիր մշակին Յովաննէս քահանային, սպասաւորի սուրբ ուխտին <265ա> Մարինոսի ըստ այնմ, թէ Երանի որ ունիցի զաւակ ի Սիոն, ետ գրել զսա յարդար վաստակոց իւրոց: Եւ մատուցեալ զքրիստոսաձիր նամակս Քրիստոսի ի տաճար Դաւթի, յիշատակ յաւիտեանից իւրն, եւ բարէմիտ ամուսնոյ իւրոյ Ոսկեհատին: Վասն զի ոչ գոլով զաւակ ըստ մարմնոյ, ստացան զաւակ զՔրիստոս, ի փրկութիւն հոգոց իւրեանց եւ ծնողաց իւրեանց, հաւրն Յովաննէս քահանայի` Լուսկանն, եւ մաւրն Խուզելթոյ, եւ եղբաւրն իւր Մխիթարչի, եւ քեռն, եւ ամենայն արեան մերձաւորաց:

Եւ արդ, ո՜վ աստուածարեալ քահանայք եւ սպասաւորք սուրբ եկեղեցոյ, որք հանդիպիք սուրբ Աւետարանս կարդալով կամ գաղափար առնելով յիշեցէք ի Քրիստոս զստացող սորին զՅովան[նէս] քահանա, եւ զամուսինն իւր Ոսկեհատին, եւ զ[հայրն] իւր զԼուսիկն, եւ զմայրն իւր զ[Խուզ]ելթի, եւ եղ[բա]յրն <265բ> իւր զՄխիթարիչն, եւ զամենայն ազգայինսն: Եւ դուք յիշողքդ յիշեալ լիջիք ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մերոյ, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս, ամէն:

Եւ արդ, ես Ծերուն սուտանուն սկ[ս]ա գրել զսայ փցուն եւ տխմար գրչով եւ անարհեստ, ի խնդրոյ Յովաննէս քահանայի, յիշատակ իւրն եւ ծնողա[ց] իւրոց: Եւ արդ ես` Ծերու[նս], յոգնամեղս [եւ] բազմապարտ[ս] եւ լցեալս չարին արկածիւք եւ ունայնս ի բարի ազգասերաց, զառամեալս մեղաւք եւ ամենայն չարիւք, յերեսս անգեալ մոխրաթաւալ դիմաւք եւ մատնատատան մաղթանաւք աղաչեմ զամենեսիան, որք հանդիպիք սմա, զի յաւժար սրտիւ հայցէք ինձ մեղաց թողութիւն, եւ Քրիստոս Աստուած ձեզ յիշողացդ եւ մեզ յիշելոցս առհասարակ ողորմեսցի, եւ նմա փառք յաւիտեանս, ամէն:

Ի թվին ՉԽԵ (1296):

բ

<202ա> Ո՜վ սուրբ ընթերցողք, զԾերուն սուտանուն եւ փցուն գրիչ յիշեցէք ի Քրիստոս, եւ Աստուած զձեզ յիշէ յիւր արքայութեանն:

***

ԱՍՏՈՒԱԾԱՇՈՒՆՉ

Երեւան 177

Գրիչ` Մովսէս

Վայր` Կիլիկիա

ա

<34բ> Տէր Աստուած ողորմեա Ներսէսի քահանայի` փոխեցելոյն առ քեզ եւ եդելոյն ի գերեզմանի, եւ մեղօք մեռելոյս Մօսէսի, եւ ամենայն հաւատացելոց:

բ

<54բ> ՏԷր իմ Յիսուս Քրիստոս, ի քորանի քում սրբութեան հանգո զհոգի Ներսէսի եւ Մօսէսի, եւ ծնողաց նոցա, եւ ամենայն զարմից, եւ ամենայն հաւատացելոց, եւ քեզ փառք յաւիտեանս:

գ

<130ա> Ո՜վ եղբարք եւ ծառայակիցք, որ գայք զկնի մեր եւ հանդիպիք մերումս շարագրութեան, այս ձեզ հայտնի լիցի, զի թէ յանցն իւր տեղւոջ ոչ է եդեալ գլխահամար իւրաքանչիւր գրոց, այս է պատճառն, զի ի մերումս ժամանակի հնոցն արարած ոչ գտաք գլխահամար աստուածաշընչից գրենաց: Եւ որ մերն էր րաբունապետէ, է՛ զոր յինքենէ շարժեալ, եւ է' զոր ի մէնջ թախանձեալեղեւ եւ զայսոսիկ յորժամ արար` ի գրոցս սուղ ինչ կայր զրելոյ, եւ որ տեղի գտաք, եդաք, ուր ոչ` լուր ժողովեցաք առ ի պէտս:

դ

<232բ>

Յորժամ յաւէտ եզր կալցի

Բանք մատենիս զոր աստ գրեցի,

Յիշեա զգծող այսմ տառի,

Տէր իմ Յիսուս Դաւթեան որդի,

Անեղ բանին Հօրն մեծի

Եւ դասեցո յաջեաց դասի,

Ծնողօք, զարմիւք մեր համայնի,

Երգել քեզ փառս անլռելի

Անձայն երգով, որ ոչ լսի,

Այլ իմանալ միշտ ճանաչի,

ե

<252բ> Ողորմեա տէր Ներսէսի քահանայի եւ անարժան գծողիս, եւ որ յիշէ սրտի մտօք:

զ

<256ա>

Մովսէս մեղօք մեռեալ ոգի,

Զձեզ պաղատիմ ողորմելի,

Որք հանդիպիք այսմն տառի

Եւ ըզմայլիք սորին բանի,

Յիշման առնել զմեզ արժանի«

է

<274բ> Տէր Աստուած, ի քո յահաւոր գալստեանդ հանգիստ եւ ողորմութիւն պարգեւա Ներսէսի եւ Մովսէսի` ստացողաց եւ գծողաց տառիս, եւ արժանի արա լսել զերանաւետ ձայնն` ծնողօք իւրեանց եւ զարմիւք` եթէ Եկայք օրհնեալք Հօր իմոյ:

ը

<288ա> Բարերար Տէր, ողորմեա Մովսէսի մեղապարտ գրչի, եւ ծնողաց իւրոց, եւ զարմից, եւ ամենայն հաւատացելոց, եւ քեզ փառք, ամէն:

թ

<238ա>

Յորժամ մարախըն թանձրասցի,

Կապարն յաւետ տարածեսցի,

Շնորհեա ծաղկել մեզ ընդ նշի,

Կարմըրագոյն սպիտակ վարդի,

Քոց ծառայիցս անպիտանի`

Գրիչ Մօսէսի եւ Ներսէսի,

Ծնողաց մերոց ամէն զարմի,

Եւ յիշողաց մեզ ի բարի,

Տացի լինել ի նոյն մասնի: Ամէն:

ժ

<148ա>

Որբերգակ, թէ պարտ լիցի

Յայժմու ժամուս մեզ պիտանի,

Մանաւանդ թէ եւս յաւետ,

Քան թէ յանցեալն եւ յապառնի:

Զի ընդ մարմնոյ վիշտ վտանգի,

Հոգւոց յաւէտ տարածեսցի,

Եկեղեցիք անփոյթ լինի,

Կարգք եւ օրէնք խափանեսցի:

Յառաջնոդաց անփորձ լինի,

Վրէժխնդիր ոչ գտանի,

Լիրբն համարձակ անամօթի,

Սաստ յումեքէ ոչ լինիցի:

Ոչ պատուհաս յանդգնողի

Ակնառութիւն հաղթահարէ:

Եւ շողոքորթն առ ինք քարշէ,

Փառամոլքըն տիրեցին,

Ուղեղքն ի յետս ընկրկեցին,

Թիւրեալն` յօրէնսն պատուեսցի:

Աւրինապահն արհամարհի,

Տըգէտ յառաջեցին:

Ճշմարտախոհք ծաղր լինին,

Եկեղեցիք նըսեմացին,

Պայծառութիւնըքն ջրեսցին,

Քահանայք խիզախեսցին:

Եւ անպատշաճքն գործիցին:

Ժողովուրդք մոլորեսցին,

Եւ անտերունջք յար շրջեսցին:

Զգիրս օրինաց թէ ոք յիշէ,

Յամենեցունց նախատ կրէ:

Նաբուզարդան զայս ոչ գործէ,

Այլ որ յաւէտ է քրիստոնէ:

Իշխանայք թէ յիշեսցին,

Բանս ոչ բաւէ, զի պատմեսցին,

Այլ որ արար բարձիթողի,

Դարձեալ թէ նոյն ողորմեսցի,

Որ է օրհնեալ յամենայնի: Ամէն:

ժա

<555բ>

Մովսէս մեղաւք մեռեալ ոգի,

Վըշտօք բազում պատեալ գերի,

Թէ վիշտ անձինըս գրէի,

Յաւետ լիներ անթըւելի:

Զթախիծ սրտիւ թէ յայտնէի

Մարդկան լիներ անբաւելի:

Զի ինձ վայ է յամենայնի,

Վասն իմ գործոց, զոր գործեցի,

Հեղգ եւ ծոյլ եւ թոյլ գըտի,

Անապաշխար յամենայնի:

Խոստովանիս որ գայք ըզկնի,

Հայցել ժտիմ, թէ լինիցի:

Զի թողութիւն թէ ինձ տացի,

Անձին գերւոյս ողորմելի,

Որ միայն լոյսն է ինձ յանլի`

Ի մարդասէր Աստուածն որդի:

Ծնողաց իմոց, այլ եւ զարմի,

Լիցի նոցա մասըն բարի,

Եւ յիշողացդ ամենայնի

Աւանդօղ պատուիրանի

Տէրն է օրհնեալ անլըռելի,

Ամէն, ամէն եւ եղիցի:

ժբ

<568բ>

Ողջունաբեր այրդ բարի,

Որ շրջեցար դու ծիր երկրի,

Երագոտիւք անհեղգալի,

Վասն մարդկան ոգւոց ծգտի,

Ի Լիւրիւկոյ մինչ յԸռուաւրկի,

Քայլեալ յաւետ անձանձրանալի,

Վիշտըս յոլով կրեալ ի մարմնի,

Հակառակօք անթըւելի,

Լեր բարեխօս դու Մօսէսի

Այսմն տառի փցուն գրչի,

Այլ եւ ծնողաց մեր եւ զարմի,

Եւ համօրէն քրիստոնէի:

Եւ որ ասէ մեզ բան բարի,

Այնպէս նմա նոյնըն լիցի,

Կատարօղն հայցուածի

Տէրն է օրհնեալ յամենայնի. Ամէն.

ժգ

<418բ> Փառաւորէ մարդասէր Աստուած զհոգի տեառն Ներսէսի Լամ[բ]րոնացւոյ, որ ի վերայ ամենայն յաւելուածոց բարեացն, զոր պարգեւաց ազգիս մերում թարգմանութեամբ եւ մեկնչութեամբ բազմաց տառից` եւ զայս եւս յաւել շնորհելով մեզ ի միասին զհաւաքումն Աստուածաշնչիցս, նախանձ բարի արկանելով ամենեցուն: Զի մինչեւ ցնա ոչ երեւեր թէ լեալ էր յազգիս մերում, եւ ի մերումս ժամանակի գրեթէ երկուս կամ երիս միայն տասաք յաւելեալք զկնի նորա: Եւ տես զտրտմութիւն ազգիս, զի այժմ հարիւր ամ կամ թէ եւս աւելի ի նմանէ մինչ առ մեզ եւ այսչափ գոն աճեցեալք, որչափ ասացաք:

Եւս առաւել զարդարեսցէ ԱՍտուած զհոգիս սրբոց թարգմանչացն, որք աստուածաբար երախտաւորք են ազգիս Հայոց, որք բազում երկամբք եւ աշխատութեամբ այսպիսի անկողոպտելի գանձ պարգեւեցին մեզ:

Ընդ որս եւ զմեղաւք մեռեալս ոգի, որ մեծաւ յուսով եւ փափագանաւք ի սմա վաստակեցի` աղքատ կենաւք եւ տկար մարմնով` թափառական յօտար գաւառի, վասն որոյ կաղաչեմ ոչ ձանձրանալ ասել զՏէր ողորմին, որով եւ նոյնն ձեզ լիցի եւ Քրիստոսի փառք յաւիտեանս:

ժդ

<361բ> ԶԳէորգ փակակալ յիշեսջիք ի Տէր:

ժե

<197ա> Անուն մնացորդ ու բանքս կրկնորդ: ժէ <F260ա­268բ Վաողորմելւոյս: Վա՜յ աղքատութեանս: Վա՜յ կրկին աղքատութեանս: Վա՜յ եռակի աղքատութեանս: Վա՜յ քառակի աղքատութեանս: Այ վայ բազմազան աղքատութեանս եւ այլ ոչ կարեմ թուել:

ժը

<281ա> Վա՜յ մեղաւորիս, չարիք ըստ գործոց հասին ինձ:

ժթ

<286բ> Այ վա՜յ ինձ, վա՜յ, մի թէ չէ՞ վայ: Այո', վայ է:

ի

<293ա> Վա՜յ անձինձ մեղաւորի, զի զարարիչն իմ բարկացուցի, Վա՜յ, վա՜յ, վա՜յ:

իա

<293բ> Թէ չէր վայ, ես երբ ասեի թէ` վայ: Ապա վայ է, վասն այն ասեմ թէ վա՜յ ինձ, վա՜յ, վա՜յ:

իբ

<296բ>

Մինչեւ երբ ոչ հրաժարես,

Դու ի յօձէն խարամանէ,

Այլ տաս տեղի որ պատատէ,

Միշտ եւ յաւետ զքեզ խոցէ:

<297բ> Արուեստիս չեմ հմուտ, լուր տանջիմ:

իգ

<300բ> Նմա երանեկ, որ աղբեւր ու ծառ ի դուռն չկայ:

իդ

<303բ-304ա> Այ վայ, մինչեւ երբ վայ: եւ իսկի երանութեան բնաւ չպատահեցայ:

իե

<307բ-308ա> Վա՜յ ինձ կուրիս, վա՜յ, աչաւքս եւ մտաւքս:

իզ

<311բ-313ա> Վա՜յ ինձ գերւոյս, վա՜յ տառապելոյս եւ դարձեալ վա՜յ ինձ կորուսելոյս: Վա՜յ աղքատութեանս իմոյ, վա՜յ:

իէ

<331բ-334բ> Ինձ է վա՜յ, եռակի տանջիմ: Նաեւ քառակի տանջիմ, մանաւանդ ի չափ զգայարանացս բազում վշտօք տանջիմ:

իը

<317բ> Վա՜յ ինձ, զի երկարացաւ պանդխտութիւնս իմ: Զի զրկիմ ի հարկաւորէն:

իթ

<351բ> Այ վա՜յ, կաղ իշով մինչեւ երբ հասից ի տեղի:

լ

<360բ-361ա> Վիշտ սեռական, վիշտ հեսակական, ոչ ի գետոց ոչ յաւազակաց:

լա

<362բ> Սեւ, ո՛, աղքատութիւն, մինչեւ երբ:

լբ

<467ա>

Ով ինձ Աստուածաշունչ մի էր տուեալ,

Գոգջիր գերի էր ազատեալ.

Մանաւանդ թէ եւս առաւել:

լդ

<595բ> Եւ արդ եղեւ զրաւ գրչութեան սորա ի գաւառիս Կիւլիկա, ի թագաւորութեան Լեւոնի որդոյ Հեթմո թագաւորի: Գրեցաւ Հայոց թւիս ՉԽ [՞] որ է աւրհնեալ յԱստուծոյն:

լե

<13բ> Ես` անարժան Մովսէս զԱստուածաշունչս իմով ձեռամբ գրեալ Դամբարանի Սուրբ Լուսաւոչի նուիրեցի, ի լերինն Սեպուհ, ի Մանէա յայրս: Եւ թէ ոք ո եւ իցէ նենգել խորհիցէ յափշտակելով կամ գողանալով, կամ թէ առաջնորդ վաճառեսցէ կամ ումէք շնորհեսցէ, կամ ընդ իրիք փոխանակեսցէ` դատախազ կայցէ նմա Սուրբ Լուսաւորչն առաջի Քրիստոսի եւ աստ մի հասարակեսցէ զաւուրս իւր:

լզ

<7ա> Պահողն եւ խնամ տանողն` որչափ վանքն շէն կենա` աւրհնի յԱստուծոյ եւ եւթնարփի շնորհաւք Հոգւոյն լցցին, ամէն: Որ զթուղթս չկտրէ ինչուր մաշի\\\ աւրհնի ի Տեառնէ, ամէն:

լէ

<11բ> Ո՜վ եղբարք, գրեալ է իսկ, եթէ այլք վաստակեսցեն եւ այլք վայելեսցեն: զՏէր ողորմին մի զլանաք, եւ դուք ի նոյն լիջիք բարի աւրհնելոյն: յաւիտեանս, ամէն:

լը

<12բ> Ով եղբարք, շատ աշխատեցայ եւ սակաւ վայելեցի:

Դուք որ գայք մեր զկնի,

Եւ հանդիպիք այսմ խահի,

Մեզ ասացէք` Տէր ողորմի,

Եւ դուք ի նոյն լիջիք բարի,

Միշտ աւրհնելոյն յաւիտեան,

Ամէն, ամէն եւ եղիցի:

Որ զգիրքս զաստուածաշունչս եւ կամ զմեկնիչներն եւ զնրբերն եւ զինչ վարդապետական գիրք կա` խնայէ դասասց վարդապետի, փակեալ լիցի նմա դուռն արքայութեանն Աստուծոյ, զի զգրեանքդ վասն դասի ենք գրել ի դուռն Սուրբ լուսաւորչիդ: որ փակէ եւ չտա, փակեալ լիցի նմա կենացն մուտ, ամէն:

լթ

Որ զաստուածաշունչս եւ կամ զայլ վարդապետական գրեանք, որ ի Սուրբ Լուսաւորիչս կա, յաղ[ա]գս յաչազանաց խնայէ, [որ] ի շուրջակա վանօրեայք[դ] <609բ> դասատուն լինի, եղիցի ընդ անիծիւք իբրեւ զայն ծառայն, որ թաքոյց զարծաթ Տեառն իւրոյ, եւ իբրեւ զայն, որ ինքեանք ոչ մտին, եւ ոչ մտանէին` չտային թոյլ մտանել, եւ զնոյն անէծս ժառանգեսցեն:

Ապա որ կարդասցէ խ[նամով պահեսցէ] եւ այս բաւական է, զի զէնն զինաւորին է: Եւ կատարողքն եղիցին աւրհնեալ, ամէն:

***

ԺՈՂՈՎԱԾՈՅ

Երեւան 4834

Գրիչ` Յակոբ

ա

<212ա> Զբազմազան եւ զարիերջանիկ վարդապետն զպատուեալն ծերութեամբ ի հինաւուրցն աւրհնելոյն զԳրիգորիս` զստացաւղ սուրբ մատենիս, աշակերտք բանին ճշմարտութեան, յիշեսջիք անմոռաց առաջի զենլոյն Քրիստոսի ի ժամ սոսկալի բաշխմանն, եւ Աստուած յիշողոցդ ողորմեսցի յիւրում գալստեանն, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս, ամէն: Եւ զիս զբազմամեղ գծողս Յակոբ:

բ

Այլ գրիչ

Ի բարեաց պատճառէն Յիսուսէ ընտրեալ, բարեպաշտաւն եւ երկիւղազարդ տիկինն պարոն Ֆռանկին, ստացաւ զտառս հոգէշունչ ի հալալ արդեանց իւրոց, առ ի յիշատակ իւր եւ բարէսէր ծնաւղաց իւրոց, եւ ետ զսա ի վարդապետն Գրիգոր: եւ նա կարդալով զտառս եւ աւկտելով ի սմանէ, անմոռաց յիշմամբ եւ անջինջ յիշատակաւ յիշեսցէ ի մեծաջան եւ յընդունակ աղաւթս իւր, եւ Քրիստոս Աստուած, որ առատն է յամենայնի, զիւր անսպառ բարիսն պարգեւեսցէ պարոն Ֆռանկին, եւ իւր բարի եւ աստուածասէր ամուսնոյն Մեծտիկնա, եւ ամենայն ազգականաց իւրեանց, ամէն:

գ

Ստացող` Ահարոն

Վայր` Եզնկա

Փառք, որ եւ գործով արդիւնացոյց առ ան <213ա> արժան եւ մեղապարտ ծառայս իւր Ահարոն մականուն Գրիգոր քահանայ, զգթած եւ զմարդասէր կամսն իւրն եւ զաւրացուցիչ աւգնականութիւնն սկիզբն առնել գծագրութեան կտակիս եւ ի յաւարտն հասանել շնորհաւք նորին, ի թուին Հայկազին տումարի ՉԽԵ (1296), ի մայրաքաղաքիս Եզնկա, ի թագաւորութեանն բարեպաշտին Հեթմոյ, եւ ի հայրապետութեան տէր Գրիգորի, եւ յառաջնորդութեան քաղաքիս տեառն Ներսիսի:

Արդ, ճշմարիտ եւ ուղղափառ հաւատն, որ ի Հայր եւ յՈրդի եւ ի Սուրբ Հոգին սկիզբն եւ պատճառ եւ արմատ է զամենայն բարեաց գործոց եւ առաքինութեանց, իսկ բարիքն եւ <213բ> գովելի գործք առաքինութեանն ի բազում տեսակս եւ ի մատունս բաժանել որոշի, ըստ հատուցման փոխարինին, զոր բանն Աստուած եւ Տեառն մեր Յիսուս Քրիստոս խոստացաւ ի լուսաբեր եւ ի կենսուակ Աւետարանին, ի գերակա եւ յերկնային Հաւրն տանն զաւթեանսն եւ զհան[գ]իստն յոլովս լինել: Յաղագս այս ճշմարիտ եւ իսկապէս հանգստեանս եւ ուրախութեանս, եւ բարի կայանիցս, յուսոյն եւ ակնկալութեանն, ճշմարիտ հաւատացեալք եւ երկեղած քրիստոնեայք փոյթ յանծին կալեալ եւ ամենայն ջանից եւ աշխատութեանց յաւժարութեամբ եւ կամաւք զինքեանս տուեալ սկիզբն առնեն հոգեւոր եւ փրկական գործոց, ոմն գովելի եւ հաճոյական պահոց պնդութեան, զամենայն զգայարանս մարմնոյ եւ զմասունս հոգոյն ամրացուցաելով ի վնասակար իրաց, եւ որ ինչ մի անգամ հոգոյ աւկտակար եւ շահաւետ գործէ յաւժարութեամբ եւ կամաւք շարժելով եւ գործելով: <214ա>

Իսկ ոմն ճշմարիտ եւ իսկապէս խոնարհութեամբ հնազանդ լինի Աստուծոյ եւ պատուիրանաց նորա եւ գիտուն եւ առաքինի խրատողաց հարց եւ եղբարց, եւ յամենայն չար եւ զվնասսակար հպարտութենէ խոյս տալով հրաժարէ: Իսկ այլ ոմն սրբամտոյց աղաւթից հետեւելով անզբաղ մտաւք յարաժամ խաւսի ընդ Աստուծոյ, եւ արիութեամբ ի տուէ եւ ի գիշերի հսկէ, եւ զամենայն սատանայական եւ զգարշելի հեշտութիւն եւ զդանդաղումն արհամարհէ: Իսկ այլ ոմնճշմարիտ եւ հոգեւոր արփմամբ սիրէ զԱստուած յամենայն սրտէ յանձնէ ի զաւրութենէ եւ ի մտաց ըստ գրեցելումն եւ զամենայ պատուիրանս նորա կատարէ, գթա եւ ի հոմացեղ ընգերս եւ եղբարս առանց կեղծաւորութեան, եւ յամենայն վիշտս մարդկան ցաւակցութեամբ կարեկից եւ աւգնական լինի:

Եւ այլ ոմն յարդարեւ յիրաւացի ստացուածոց եւ ի քրտանց, տնանգաց եւ կարաւտելոց ողորմութիւն առնելով սփռէ եւ տա աղքատաց, զի <214բ> արդարութիւն մնասցէ յաւիտեանն: Եւ այլ ոմն եկեղեցի շինէ, յորում պատարագի Քրիստոս, կամ աւտարանոց հոգէտուն, յորս ճանապարհորդք հանգիցեն: Իսկ այլ ոմն զամենայն մարմնական հեշտութիւն եւ զբազում թողե[ա]լ, բազում պանդխտութեամբ եւ տառապանաւք բարձեալ խաչն Քրիստոսի, որ է չարչարանք մարմնականք, երթայցէ զհետ Քրիստոսի ի գրեզման նորին, եւ յայլ անաւրինական տեղիս, եւ ի սրբոց վկայարանս եւ յուխտից տեղիսն, խոստովանի զյանցանս իւր եւ աշխատութեան արտասուաւք սրբի եւ արդարանա: Եւ այլ բազում տեսասկք եւ մասունք են բարեաց եւ հոգեւոր որ յար եւ նման եւ ազգակիցք են գրելոցս:

Արդ, յայս բարեաց տեսակացս եւ ի հոգեւոր գործոցս է եւ գիրք ստանալն: զի թէ ոք արուեստի գրչութեանն հմուտ իցէ, ինքն աշխատի եւ գրէ, եւ թէ ոչ, նա այլոց տա գրել, եւ կամ գրած գնէ, զի որք ընթեռնոյն` յիշեն աղաւթիւք առաջի Աստուծոյ, եւ ստացողի գրոցն մեղաց թողութիւն խնդրեն:

<215ա> Այս լուսոյս ակն կալութեամբ եւ ես` անարժան եւ դատապարտել եւ ողորմելի ծառայս Աստուծոյ եւ սպասաւոր բանի Ահարոն ստացա զմատենս զայս, որ է Սաղմոսն Դաւթի եւ Երգս Երգոցն Սաղովմովնի` Մեկնչովն համառաւտ: Կա եւ ի տէր Ներօ[սի]սի Մեկնչէն մասնաւոր եւ դատաստանաց Դանիէլնն բնաբանն եւ համ[առա]ւտ Մեկնիչն, զի աստուածաշունչ եւ սուրբ գիրքն յորժամ ընթեռնուն եւ զբանքն գործով կատարեն, կարգացողացն քաղցած եւ ծարաւած հոգոցն փրկական եւ կեցուցիչ կերակուր եւ ընբելի է, աղքատացել եւ հիւանդ հոգոցն փարթամացուցիչ եւ բժիշկ է, գլորել եւ մեռել հոգոցն կալնգնիչ եւ կենդանացուցիչ, կուրացելոցն հոգով լուսաւորիչ, չարչարելոցն հանգուցիչ, տրտմելոցն մխիթարիչ, մերկացելոցն զգեստաւորիչ, աւարտելոցն եւ հեռացելոցն յԱստուծոյ եւ յարքայութենէ նորա ժողովիչ, եւ մերձեցուցիչ, խոնարհելոցն ի մեղս բարձրա <215բ> ցուցիչ մանաւնդ թէ գլխաւորապէս է ասելի, գերագոյն Աստուած պետականին սարասիւ, ամենայն հոգեւոր եւ իմանալի կարեաց եւ պիտոյից լրացուցիչ:

Սակս այսօրիկ ամենայն եկեղեցականաց, որք հրեշտակական կարգս եւ զաստիճանս են վիճակել, պարտական են յամենայն մարմնական զբազմաց հրաժարել, եւ ներկուռ կրթութեամբ հանապազ աստուածաշունչ գրոց ընթերցմանց հետեւել, որով լուսաւորել մտաւք ի խաւարամած եւ ի մոլորեցուցիչ պատրանաց կենցաղոյս առ ճշմարիտ լոյսն ի խաղաղ նաւահանգիստն Քրիստոս հասցուք:

Արդ, զոր աւրինակ մարմնաւոր աղքատն եւ կարաւտեալքն ի փարթամացն ողորմութիւն խնդրեն, նոյնպէս եւ մեք յամենայն բարեաց գործոց եւ յառաքինութենէ աղքատ գոլով հոգու եւ կարաւտ եւ հիւանդ եւ քաղց եւ ծարաւ, բեկել սրտիւ եւ թաղծել հոգով աղերսալի մաղթանաւք եւ ժտելով հայցեմ ի ճոխ եւ <216ա> ի փարթամ հարց մերոց եւ եղբարց, որք հանդիպիք այսմ մատենի ընթերցմամբ կամ գաղափար առնելով յաղագս գծելոյ, քաղցր կամաւք եւ կարեկցութեամբ, յիշեսջիք զմեզ ի զաւրաւոր եւ սրբամատոյց աղաւթս ձեր առաջի մարդասիրին Աստուծոյ, մանաւանդ ի սրբամատոյց աղաւթս ձեր առաջի մարդասիրին Աստուծոյ, մանաւանդ ի ժամս սոսկալի [պա]տարագին փրկական մարմնոյ եւ ատեան բանին Աստուծոյ եւ ամենայն յանցանաց մերոց ներումն եւ թողութիւն խնդրեցեք եւ ծնողաց մերոց, եւ եղբարց, եւ վարդապետաց, եւ ազգականաց` հոգեւորաց եւ մարմնաւորեց, եւ որք ողորմութիւն են արարել մեզ եւ աւգնական եղեալ մարմնական պիտոյից, եւ սրտի մտաւք ասացէք զԱստուած ողորմին, եւ ինքն բարերար եւ ողորմած Աստուածն, որ զամէնեցուն փրկութիւնն եւ զկեալն կամի, ձեզ յիշողացդ եւ մեզ յիշեցելոցս, եւ ամենայն հաւատացելոց առհասարակ ողորմեսցի եւ մեղաց թողութիւն շնորհեսցէ, եւ ի գեհէնէ հրոյն եւ յաններելի տանջ <216բ> անաց զերծուսցէ, եւ իւր աստուածային եւ անճառելի բարեացն երկնից արքայութեանն եւ լուսեղէն խորանացն եւ անթառամ պսակացն ժառանգորդ եւ մասսնակից աարասցէ` ընդ ամենայն սուրբս իւր, գոհաբանել, փառաւորել եւ աւրհնել զհամագոյ եւ միասնական Սուրբ Երրորդութիւնն, զՀայր եւ զՈրդի, եւ զամենասուրբ Հոգին, այժմ եւ յանսպառ կեանսն, յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն:

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 7353

Գրիչ` Մխիթար

Վայր` Որոտան մայրաքաղաք Աղիտու վանք

ա

<304ա> Փառք Սուրբ Երրորդութեանն Հաւր եւ Որդոյ եւ Հոգոյն Սրբոյ այժմ եւ միշտ, եւ յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն, որ արժանի արար զիս զտկարս եւ զանարժան գրիչսզՄխիթար քահանայ զձեւս ունելով եւ ոչ զվարս ստացեալ, այլ լոկ անուամբ: Արդ, յուսալով յողորմութիւն Աստուծոյ, գծայգրեացի զսուրբ Աւետարանս, որ է աւետայբեր սուրբ յարութեանն: Արդ, գրեցաւ սայ ի մայրաքաղաքիս յՈրոտան ի <304բ> մենաստանիս, որ կոչի Աղիտու, ընդ հովանե Սուրբ Երրորդութեանս եւ Սուրբ Յովաննիսի, որ է մկրտիչ Քրիստոսի, ի յաշխարհակալութեան անաւրէն Խազանին, որ քանտէր սուրբ զեկեղեցիս Աստուծոյ եւ հալածական առնէր զքահանայսն եւ զաւրացուցանէր զազգն Իսմայէլի իւր պեղծ ասիախովն ի վերայ քրիստոնէից ի պատրոնութեան այսմ նահանգիս Ելայկումին, եւ հայրապետութեանտեառն Ստեփանոսի Սիւնեաց եպիսկոպոսի, արհի եւ հեզի, մարդայսիրի:

Արդ, աղաչեմ զամենեսեան վասն սիրոյն Քրիստոսի, որքաւգտիք կամ աւրինակ առնոյք, յիշեցէք ի Քրիստոս զիս, զմեղաւորս Մխիթար, որ բազում աշխատութեամբ աւարտեցի զսուրբ Աւետարանս: Ընդ նմին եւ ի Քրիստոս փոխեցել ծնողքն իմ` զհայրն իմ զՊապաք եւ զմայրն իմ զՄամայխաթունն, եւ զՍարկաւագ եղբայր իմ, որ փոխեցաւ ի Քրիստոս, եւ <305ա> [զ]քուրն իմ զԱմեանիայ, որ տղայ հասակաւ փոխեցաւ ի Քրիստոս, եւ գողորբէրքն իմ ի Քրիստոս փոխեցեալ զԽոզայդեղ եւ զՏալիփ, եւ զեղբերքն իմ զԱմիր-Հասանն եւ Դաւիթ, եւ զհոգեւոր հայր ու մայրս իմ Զիադս ու Թութս, որ բազում աշխատութեամբ սպասաւորեցին ինձ, եւ զփեսէն մեր Սարգիս, եւ զԱռաքել քահանայ զմարմարիոն քարն երետ ինձ եւ զՎանական քահանայ, որ զքարտեզն կոկեաց, եւ զԽաչիկ քահանայ, որ զոսկին երետ, որ զքարտէզն գնեցի, եւ զԳրիգոր քահանայ, որ զաւրինակս շնորհեաց եւ Աստուած զարք[այ]ութիւնն նմայ տայ: Եւ ով զմեղ[յ]իշման արժանի առնէ, ինքն[յ]իշել եղիցի ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մերոյ, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս, ամէն:

Զինչ մարդ որ զսայ կտրել ջանայ խեռութեամբ ՅԺԸ (318) հայրապետացն նզովել եղեիցի ու մասն ու [բաժին] զխաչահ[անուացն լինի]: Ի թուականիս Հայոց գրեցաւ Աւետարանս ՉԽԵ (1296):

բ

<243ա> Զվանական քահանայ, որ աշխատեցաւ ի յղորդեալն յիշեցէք ի Քրիստոս, ամէն, ամէն, ո՜վ պատուական եղբարք:

գ

<98ա> Զմեղապարտ գծող զՄխիթար յիշեա ի Տէր:

դ

<156բ> Զմեղապարտ Մխիթար յիշեա ի Քրիստոս, ո՜վ պատուական ընթերցող: Ղուկաս աւետարանիչ ողորմի Մխիթար քահանայի, ամէն:

ե

<242բ> Անարժան գծողս Մխիթար քահանայ աղաչէր սուրբ աւետարանիչն խնդրել մեղաց թողութիւն ինձ եւ ծնողաց իմոց ամէն, յահագին աւուրն յորժամ գայ Քրիստոս ընդ ամբս երկնից:

զ

Կազմող` Սամուէլ

<205բ> Զիս զմեղապարտ քահանայս անուամբ կոչեցել Սամուէլ` կազմող սուրբ Աւետարանիս եւ զամուսին իմ զՏիրանց, որ բազում սպասաւորեց, յիշեցէք ի Քրիստոս եւ լի բերանով մեր մեղացն թողութիւն արարէք:

է

Յանուն Աստուծոյ ես` Սարկաւագ քահանայ, որ կազմեցի զսուրբ Աւետարանս ի գաւառիս Աճանոյ ի գիւղս, որ \\ջի, ընդ հով[անեաւ] \\\ իք, զծնողսն իմ զՍանուէլ քահան[ա] եւ զամուսին իւր զՏիրանաց, կարող է Աստուած ի ձեռս այլում ողորմութիւն առնել այլում եւ Քրիստոս յիշէ զիշատ[ակ], ամէն:

***

ՃԱՇՈՑ

Երեւան 1028

Գրիչ` Անանիա

Վայր` Բարջանջ գիւղ

ա

<129ա> Փառք ամենասուրբ Երրորդութեանն Հաւր եւ Որդո եւ Հոգոյն Սրբո այժմ եւ միշտ, եւ յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն:

Յամի ԷՉ եւ Խե (1296) թուականիս գրեցաւ տառաս այս ժողովոց եւ մանկանց ուսումնասիրաց, ձեռամբ Անանիաի անարժան սարկաւագի եւ փանաքի գրչի, ի գաւառիս Անծտա, ի մեծ աւանի գեւղս, որոյ անուն Բարջանջ ճանաչի, առ դրան Սուրբ Ստեփանոսի, ի ժամս, որ ունի ազգն Իսմաելի զամենայնբնակ, քրիստովնէից խիստ ի նեղի, եւ այլ նա ինքն Քրիստոս մեզ ողորմի: եւ թագաւորութեան Հայոց Հեթումա, եւ ի հայրապետութեանն տեառն Ստեփանոսի, եւ ի տեղոցս դեռաբոյս պարոնութեանն Կաւկաթայն, եւ ի մեզ մեծ թագաւորելուն Յիսուսի Քրիստոսի, որում փառք յաւիտեանս:

Արդ, որք կարդայք եւ լուսաւորիք, զտառապեալս ի բարեաց զմեղուցեալ զԱնանիայս, եւ զհայրն իմ զԳրգիոր, որ է փոխեալ ի Քրիստոս, եւ զմայրն իմ զԹանկթագուհի, եւ զՀարկուորն եւ զիւր քահանայն զՏալիաւն, որ երկուսն փոխեալ են ի Քրիստոս, եւ ձեզ յիշողացդ եւ մեզ յիշելոցս ողորմեսցի Քրիստոս, ամէն, ամէն:

Եւս առաւել զպատուական քահանայն զտէր Դաւիթն, որ է հայր հոգոց եւ ուսուցիչ ժողովրդոց, եւ զաւագ որդին իւր զԻշխանն, որ է պանծալի սարկաւագ, որ ստացաւ զսա իւր եւ ծնողաց իւրոց ի յիշատակ քաւութեան մեղաց:

Արդ, որք կարդայք եւ լուսաւորիք, մեղաց թողութիւն հայցեցէք Իշխան սարկաւագին եւ իւր հաւրն Զաւրվարին, եւ իւր մաւրն` Գոհար Խաթունին, եւ եղբաւրց իւրոց միահամուռ, ամէն:

Եւս առաւել բարի համբաւ եւ զսրբասնունդ մայր իւր զՏիկնաց տիկինն եւ զիւր ամենայն ննջեցեալսն, որ են քահանայք եւ փոխել են ի Քրիստոս յոյս մեր ամենեցուն, եւ զայլսն զամենիսեան, զմեծ եւ զփոքր, զորս ոչ կարացաք յիմանալ եւ գրել ի գրի աստ, յիշեսջիք եւ աւրհնեսցուք ի մաքրափայլ սուրբ յաղաւթս ձեր եւ ձեզ յիշողացդ եւ մեզ յիշեցեելոցս ողորմեսցի Քրիստոս, ամէն:

բ

Ո՜վ պայծառ [դա]սք քահանայից, անարժանս աղաչեմ յիշել ն ի Տէր զԱնանիայս, եւ խոշորութեան գրիչս անմեղադիր լինելո, զի գիր սորայ ի տուոյ է եւ ի գիշերոյ, եւ ատորք էր ի գրելո Մաշդոցս ի կազմելոյ, եւ ժամանակն էր ձմերայնոյ: Արդ, որք կարդայք կամ ուսանիք, մեղաց թողութիւն հայցեսջիք <176բ> գր[չի սոր]այ եւ ստացողի սորայ Իշխան սարկաւագին, եւ ծնողաց իւրոց, որ ստացաւ զայս յիշատակ իւր եւ ծնաւղա իւրոց եւ ձեզ յիշողացդ եւ մեզ յիշեցելոցս ողորմեսցի Քրիստոս, ամէն:

***

ՄԱՇՏՈՑ

Մուրադեան, Ցուցակ Մշո Առաքելոց վանքի, էջ 12-13

Գրիչ` Խաչատուր

Վայր` Այրի ձոր

Փառք ամենասուրբ Երրորդութեան Հաւր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյ Սրբո, երեք անձն եւ ի մի կատարելութիւն, մի տէրութիւն, մի զաւրութիւն, մի իշխանութիւն յաւիտեանս, ամէն, որ ետ կարողութիւն տկարութեանս մերում հասանել ի վերջ գրոցս:

Արդ, գրեցաւ սա յամի թվականութեանս Հայոց ՉԽԵ (1296), ի գաւառիս Քաջբերունոյ, յանապատիս յԱյրի ձորոյ, ձեռամբ յոգնամեղ եւ փցուն գրչի Խաչատուրի, ի խնդրոյ սրբասէր եւ պատուական քահանաի Դաւթի, որ ստացաւ զսաի յստակ արդեանց իւրոց, յիշատակ իւր եւ ծնաւղաց իւրոց: Արդ, յորում ամի աւարտեցաւ սա, էր նեղութիւնք եւ հալածանք մեծամեծք յազգէն Նետողաց ի վերա ամենայն քրիստոնէից, եւ այս վասն ծովացեալ մեղաց իմոց եկն ի վերա ամենայն տիեզերաց. ըստ գրեցելումն եթէ Ոչ վասն արդարութեան եւ անբծութեան ձերում առաքեցից զձեզ ի վերա նոցա, այլ վասն մեղաց ազգացն այնոցիկ, եւ եթէ Եղիցի ահ եւ երկիւղ ձեր ի վերա նոցա:

Նոյնպէս դժնդակ էր տեսիլ նոցա եւ ամենայն երկիւղի լի զի եթէ ոք նկատէր ի կերպարանս նոցա, սարսէր եւ դողայր, այլ եւ թռչունք եւս սարսէին, որ ընդ անդս ընթանաին, եւ գազանք անապատի, միանգամայն եւ ամենայն արարածք սարսէին ի նոցանէ: Եւ այս էր վասնզի յԱստուծոյ էր տուեալ նոցա, զի մեղաց վրէժ էին:

Բայց ի ժամանակիս յայսմիկ մարդասիրութիւն Աստուծոյ գթացեալ եղեւ յարարածս իւր, ըստ այնմ եթէ` Ոչ իսպառ բարկանա Տէր, այլ յարոյց յազգէն յայնմ բարեմիտ եւ խոհեմական եւ խնամածու քրիստովնէից, եւ այնչափ առաւելաւ ի խնամածութիւն իւր, մինչ ի յաւելոյր քան եթէ յանբան անասնոց եւ ի թռչնոց եւ այլեւս գաին առ նա ոք խնամ ոչ տարցի քրիստոնէից եւ թիւրէ զիրաւունս, այլ այս ոչ յիւրմէն, այլ յառատ բարեաց պարգեւողէն Աստուծոյ, ըստ այնմ եթէ Սիրտ իշխանաց ի ձեռս Աստուծոյ է, եւ այլն: Այլ էր նա յազգէն Նետողաց, եւ էր չորրորդ բռնակալութեան աթոռոյն, եւ անուն նորա ճանաչիւր Ղազա[ն]ղան:

Արդ, յիշեսջիք զԴաւիթ քահանայ, որ ստացաւ զսա եւ ետ ի վանս Սուրբ Կուսանաց յիշատակ իւր եւ ծնաւղաց իւրոց, ընդ նմին եւ զառաջնորդ իւր զԽաչատուր քահանա, որ եղեւ առիթ գործոյս, եւ զՎարդան քահանայ, որ զթուղթս գեղեաց, եւ ապա զմեղսամակարթ գրիչ, որ բազում տառապանաւք եւ նեղութեամբ շարադրեցի զսա խոշոր գրով: Յիշեսջիք եւ զծնողսն մեր զփոխեցեալ ի Քրիստոս: Արդ, աղաչեմ զամենեսեան, զի ամի յամի ընթերցջիք զիշատակարան սուրբ կտակիս ի մեծի աւուր հինգշաբաթին, զկնի ոտնալուսին:

***

ՓԻԼՈՆԻ ԵԲՐԱՅԵՑՈՅ ՄԱՏԵՆԱԳՐՈՒԹԻՒՆՔ

Փիլոնի Եբրայեցւոյ Մնացորդք ի Հայս, Վենետիկ, 1826 թ, էջ 620-622 Փիլոնի Հեբրայեցւոյ Ճառք, Վենետիկ, 1892 թ., էջ 105, 177

Գրիչ` Վասիլ

ա

Փառք եւ օրհնութիւն, եւ երկրպագութիւն Երրորդութեանն սրբոյ` Հօր եւ Որդւոյ եւ Սուրբ Հոգւոյն, այժմ եւ հանապազ եւ յամենայն յաւիտեանս, ամէն:

Յամին եօթնհարիւրերորդի քառասներորդի հինգերորդի (1296) թուականիս Հայոց եղեւ գրութիւն այսմ տառի, զոր եւ ոգեալ իմաստասիրին Փիլոնի միանգամայն Է (7) գլխոցն ի միասին եդելոց, հրամանաւ աստուածազարդ եւ հանճարաշատ թագաւորին Հայոց Հեթմոյ որդւոյ Լեւոնի, որդւոյ Հեթմոյ թագաւորացն Հայոց, ի վայելումն եւ ի մխիթարութիւն մարմնոյ իւրոյ եւ յիշատակ հոգւոյ:

Արդ այս Հեթում, զկնի մահուան հօր իւրոյ թագաւորին Լեւոնի, յաջորդեաց զաթոռ հայրենի եւ նախնի, այլ ոչ պսակեցաւ թագիւ: Սակս որոյ ոչ է պատճառ զանց առնել զպատճառաւն, զի ի մանկական տիոց հետէ վարժեալ կրթութեամբ յաստուածային օրինացն ընթերցումն, որ գիտէ լաւ սնուցանել զի նա անկեալսն, քան զյանցձանձուցն մարց եւ դայեկաց, սիրեաց զիմաստութիւն, եւ սիրեցաւ ի նմանէ: Վասն որոյ լաւ քան զոսկի եւ զականս պատուականս համարեալ անձին իւրում, որ եւ քաղցրացաւ քան զմեղու խորիսխ ի կոկորդս նորա, ուստի բաց եւ համարձակայեաց ակամբ ոգւոյ ծանեաւ զիսկապէս եւ զարդարեւ բարին:

Եւ այնուհետեւ սկիզբն արարեալ գործնական առաքինութեան, միշտ աղօթից եւ ընթերցման գրոց պարապեալ զուարթ եւ արթուն հայեցածով, մինչ զի բնութիւն զսովորութիւնն արարեալ, խնամ տանելով եւ դարմանելով զսուրբսն, որ են դասք աղքատաց եւ որբոց, պայծառացուցանելով զսուրբ եկեղեցիս Աստուծոյ, եւ աճեցուցանելով զդասս քահանայից, հանապազ պաշտամամբք համաձայնեալք երկնայնոցն խմբից օցհնութիւնս Աստուծոյ վերառաքէին, եւ համանգամայն զաամենայն տեսակս առաքինութեան յինքն բերելով, զոր տկարանամ ի պատմել զբովանդակն:

Զի ժողովել հրամայեաց հանճարեղ արուեստաւորս յայլ եւ յայլ աշխարհաց այլալեզու արանց` գաղատոսաց դասս, եւ կանգեաց զսքանչարժան եկեղեցին ի մայրաքաղաքին Մամուեստիա` զարդարեալ ազգի ազգի նկարօք` փորուածօք ի քարանց կճէից, յանուն մօր տեառն մերոյ Մարիամու Աստուածածնին, եւ կարգեաց ի նմա դասս պաշտօնէից ըստ պատշաճի աշտիճանաց:

Որ եւ հրամայեաց իմոց նուաստութեանս Բասլի, որ երբեմն սարկաւագ, գրել զսոյն զայս տառ\\\ արգահատութեամբ եւ վերակացութեամբ սրբասէր քահանային Կոստանդեայ, որ էր քահանայիցն ամենայն երէց ի դրան արքունի:

Բայց ի դէպ է ոչ անտես առնել, զի վերն քան զբնութիւն գործն նորին թագաւորին Հեթմոյ, զի նա ինքն որ արհամարեաց զմարմին եւ որ ինչ նորա են պատաղմունք, փափագմամբ եւ ըղձաւետ տենչանօք խոկայր միշտ գտանել զերկնաւորն թագաւորութիւն, զներտրամադրեալն արտաբերեաց յաւուրս եւ յանգ հանելով: Եւ զի՞նչ այս կոչեաց զեղբարսն իւր հարազատ, եւ զայլ ամենայն իշխանասն, վարդապետելով նոցա եւ հաւանեցուցանելով զամենեսեան ի թագաւորեցուցանել զմի յեղբարցն իւրոց զվայելչագեղն եւ զիմաստունն Սմբատ, որ ունէր զերրորդն դաս ըստ կարգի եղբարցն, եւ ինքն առեալ զոյգ ուղեկից զմիւս եղբայրն իւր զպարոն Թորոս, եւ մտեալ ի նաւ, չուեաց դէպ ուղիղ ի թագաւորական քաղաքն, եւ անդր եւս յերկրպագութիւն աստուածազարդից նշխարաց եւ պատկերաց սրբոց:

Իսկ զկնի ոչ սակաւ ժողովեցան թագաւորոգիրքն եւ թագաւորազունքն եւ իշխանքն եւ միանգամայն աշխարհաժողով բազմութիւն ռամկաց եւ խառնիճաղանճ մարդկան, ի հոյակապ մայրաքաղաքն Սիս, ի տօնի մեծի սրբոյ աստուածայայտնութեանն: Իսկ սրբագործ կաթողիկոսն Հայոց տէր Գրիգոր` ամենայն եպիսկոպոսօք եւ համագումար ժողովելով եւ բոլոր ուխտիւ եկեղեցւոյն, եւ աջով սրբոյ լուսաւորչին մերոյ Գրիգորի եւ աստուածային աւետարանաւն ձեռս ի վերայ եդեալ աւանդեաց նմա զաշտիճան եւ զօծումն թագաւորութեան, ի համաշխարհական ժողովն պատշաճաւոր խրախութեամբ բարգաւաճեայք ըստ իւրաքանչիւր աշխիճանի: Զոր պահեսցէ աջ ամենազօրին Աստուծոյ անվրդով եւ երկայն կենդանութեամբ գնալովզօրութենէ ի զօրութիւն եւ հերքելով առ ոստ զթշնամին խաչին Քրիստոսի:

բ

Զստացող տառիս զբարեպաշտ թագաւորն Հայոց Հեթում յիշեսջիք յաղաւթս իմաստախոհ վերծանողք արժանանալ ողորմութեանն Աստուծոյ, զի եւ դուք յիշեսջիք ի Տեառնէ Աստուծոյ մերոյ, եւ զանյարմար գրիչս Վասիլ աղաչեմ արժանի առնել յիշման, որ ի բազում հոգք եւ ի ծուփ տարաբերիմ սակս անբաւ յանցանաց իմոց:

Գրեցաւ ի թու[ին] ՉԽԵ (1296):

գ

Ստացողի սորա ողորմեսցի Տէր ԱՍտուած եւ անյարմար գրիչս:

***

ԺԱՄԱՆԱԿԱԳՐՈՒԹԻՒՆ ՀԵԹՄՈՅ

Երուսաղէմ, 995 (1720 թ), Պողարեան, Ցուցակ Գ, էջ 597

<456> Ժամանակագրութեանց երեք հարիւր եւ մեկ ամաց կարճ ի կտրճոյ հաւաքեալ ի զանազան Պատմութեանց, հայ, ֆռանկ, եւ ասորի, շարագրեալ պարոն Հեթում տեառն Կօռիկոսայ, եւ արար զայս բանք, ի թվիսն Հայոց ԷՃԽԵ (1296) եւ յամի մարդեղութեան տեառն ՌԲՃՂԶ (1296):