Հայերէն Յիշատակարաններ

***

ՀԵԹՈՒՄ Ա ԹԱԳԱՒՈՐԻ ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան, 5458, պատառիկ 1454

Գրիչ` Թորոս Ռոսլին

Վայր` Հոռոմկլայ

<310b> Փառք եւ երկրպագութիւն, պատիւ եւ գոհութիւն համագո Սուրբ Երրորդութեանն եւ միոյ Աստուածութեանն Հաւր եւ որդոյ եւ Սուրբ Հոգոյն:

Շնորհիւ Տեառն սկսեալ եւ ողորմութեամբ նորին յանգ ելեալ աւարտեցաւ մատեանս այս աստուածախաւս, աստուածունակ, երկրպագելի եւ պաշտելի Սուրբ աւետարանս, յամի յեւթն հարիւր եւ հինգետասներորդի (1266) թուաբերութեանս Հայկազեան տումարի, յաստուածապահ դղեակս եւ յաշխարհամուտ աթոռս Հոռոմկլա, ընդ հովանեաւ Սուրբ Փրկչին, եւ Սուրբ Աստուածածնին եւ Սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին մերոյ, ի հայրապետութեան աստուածապատիւ տեառն Կոստանդեայ կաթողիկոսի, որ եւ սրբազան վարուցն իւրոց անհամեմատ ունէր զմաքրութիւն: Հրամանաւ եւ ծախիւք աստուածասէր եւ բարեպաշտ թագաւորին <1a> Հայոց Հեթմոյ որ եւ ըստ մեծ լուսոյն իւրոյ զոր ունէր առ Աստուած, յաւել եւ զայն գրասէր եւս լինել, եւ սիրող կարգաց եւ կրաւնից եկեղեցւոյ եւ նորին խորհրդոց, տաւնից տէրունականաց եւ սրբոց վկայից: Որ եւ \\\ [յ]առատաձ[իր] \\\ որպէս \\\ [սով]որութիւն յամենայնի:

Ուստի եւ իմ անարժանութիւն թեպէտ եւ ըստ նորին արժանեաց եւ մեծի երախտեացն զոր ունէր առ իս, ոչ էր բաւական հատուցանել, սա<1b> կայն ըստ հասութեան \\\ [պճնազար]դեալ ծաղկ[երանգ բազմա]կերպ պատ[կ]երագրութեամբ, որպէսզի ընդ լսելոյ զլուր բանին կենաց, տեսցես իբրեւ աչաւք իմն զտիպ նախահարցն եւ զփրկագործ անաւրէնութիւն բանին Աստուծոյ մարմնացելոյ վասն\\\ առաւել ի բազում եկեղեցիսն իւր զոր ինքն կանգնեաց:

Վասն զի յաւուրս սորա եղեւ խաղաղութիւն մեծ աշխարհիս Կիլիկեցւոյ եւ հանգիստ քրիստոնէից, մինչ զի ի բազում աշխարհաց ի սրոյ <2a> եւ ի գերութենէ \\ եւ ես որպէս յիմարեալ ընդ կերողս եւ ընդ արբեցողս ընթացա անառակութեամբ, եւ զի՞նչ ունիցիմ պատասխանի ի գալստեան Տեառն իմոյ, վասն որորյ զխոստովանութիւն իմ գրով արձանացուցանեմ եւ աղաչեմ զժառանգաւորս \\\ սրտի նորա ասելով. էրանի ում թողութիւն եղեւ մեղաց եւ որ զկնի պատշաճի:

Եւ յիշեցէք աղաւթիւք ի Տէր զարժանաւորսն ամենայն բարեաց յիշատակի զաստուածասէր թագաւորն Հեթում, <2b> եւ զբարեպաշտ թագուհին նորա Զապիլ` դուստր Լեւոնի արքայի \\\, եւ որդի սուրբ արքային զծիրանածին պարոնն Լեւոն, որոյ մնանք Աստուծով փրկութեան նորա, եւ զմեծազգի կենակիցն իւր, զսրբասերն Կերան, եւ զդեռաբոյս մանուկ սոցա Հեթում, եւ զքորք իւր: Այլեւ զբարեպաշտուհիք եւ զաւրիորդք \\\ [զԿոստան]դին աստուածապարգեւ, աստուածապատիւ զաւակաւք իւրաւք, ուստերաւք եւ դստերաւք, եւ ամենայն ծննդաւք իւրեանց, որոց ննջեցելոցն հանգիստ եւ ողորմութիւն պարգեւեսցէ Քրիստոս Աստուած, եւ կենդանիսն անխռով խաղա[ղութիւն] \\\:

***

ՄԱՇՏՈՑ

Երուսաղէմ 2027, Պողարեան, Ցուցակ Է, էջ 63-65

Ծաղկող` Թորոս [Ռաւսլին]

Վայր` Հոռոմկլա

ա

<273a> Փառք ամենասուրբ Երրորդութեանն եւ միոյ աստուածութեանն Հաւր եւ Որդւոյ եւ ամենասուրբ Հոգւոյն:

Շնորհիւ Տեառն սկսեալ եւ ողորմութեամբ նորին յանգ ելեալ աւարտեցաւ [տառս] աստուածաին, յամի եւթնհարիւր եւ հինգետասաներորդի (1266) թուաբերութեանս Հայոց, ի հռչակաւոր եւ ի թագաւորեալ քաղաքին <273b> Սիս կոչեցեալ յաշխարհին Կիլիկեցւոց, ընդ հովանեաւ աստուածաբնակ տաճարին որ յանուն Սրբոյ Աստուածածնին, ի հայրապետութեանն տեառն Կոստանդեա, որ եւ զսրբազան վարուցն իւրոյ մաքրութեան անհամեմատ ունէր զպատմութիւն:

Եւ ի ժամանակս աստուածասէր եւ բարեպաշտ արքաին Հեթմոյ` մեծ երեխտեւորի ամենայն սէռից Հայոց եւ ազգաց բազմաց։ Վասն զի արդարեւ զսոսա իմանամք ողորմութիւն Աստուծոյ, գտեալ ի բարկութեան եւ չարալլուկ ժամանակիս, զորոյ զկեանս յերկարեսցէ Քրիստոս Աստուած, եւ նա աստեացս ընդ սուրբս եւ ընդ ընտրեալսն իւր դասեսցէ, ամէն:

Հրամանաւ եւ ծախիւք աստուածապատիւ եպիսկոպոսին տէր Վարդանա շառաւեղի տէր Դաւթայ <274a> սրբազան եպիսկոպոսի եւ առաջնորդի սրբոյ եկեղեցոյն Նսեպնայ եւ այլոց գաւառաց։ Ուստի եւ արեանառու նորին ստացեալս տէր Վարդան, բազում (ը)ղձիւ եւ փափականաւք ստացաւ զսա ի վայելումն անձին իւրոյ եւ ի յիշատակ հոգւոյ: Վասն զի ի մանգական տիոց ի վեր մաքրակրաւն վարիւք եւ խստաջան առաքինութեամբ կեցեալ էր, հմուտ եւ վարժ լեալ Հին եւ Նոր կտակարանաց, ուստի եւ արժանացեալ լինի վարդապետական հրաման: Եւ վասն առաւել սգաստութեան եւ քաջարիութեան իւրոյ մեծարեալ եւ սիրեցեալ լինի ի սրբոյ հայրապետէն տեառն Կոստանեայ կաթողիկոսէ, որով եւ ի մեծապատիւ եպիսկոպոսութեան աշտիճանի կոչեալ եղեւ ի նմանէ <274b> զայսու ժամանակի սպասաւորէր հայրապետական սուրբ աթոռոյն, որ յաստուածապահ դղեակն Հոռոմկլա, որ եւ ետ վայելչացուցանել զսա ոսկւով եւ զանազան նիւթով բազմամեղ գրչին Թորոսի, գրեալ ձեռամբ Աւետիք քահանայի:

Վասն որոյ աղաչեմ զձեզ, ո՜վ աստուածասէր հարք եւ եղբարք, որդիք լուսոյ մաւր Սիոնի, յիշել աղաւթիք ի Տէր զսուրբ հայրապետն զտէր Կոստանդին կաթողիկոս, որ զաշակերտն իւր զտէր Վարդան` ստացող գրոցս, եւ զծնաւղսն իւրեանց ըստ հոգւոյ եւ ըստ մարմնոյ։ Եւ զտէր Դաւիթ նախնի սորին, եւ զհարազատ եղբայրն իւր Կոստանդին, եւ զամենայն ազգայինս իւր <275a> զքորս եւ զեղբարս, որորց ննջեցելոցն հանգիստ եւ ողորմութիւն պարգեւեսցէ Քրիստոս Աստուած, եւ զմնացեալսն անխռով խաղաղութեամբ պահեսցէ, ամէն:

Դարձեալ յիշել աղաչեմ եւ զգրողս սորա եւ զայլ աշխատաւորսն եւ զծնաւղսն իւրեանց, եւ Քրիստոս Աստուած, որ առատն է ի տուրս ողորմութեան իւրոյ, եւ զձեզ յիշեսցէ ի գալստեան իւրում եւ յարքայութեան, որ է աւրհնեալ ընդ Հաւր եւ Սուրբ Հոգւոյն այժմ եւ միշտ եւ [յաւիտեանս, ամէն]:

Եւ դարձեալ աղաչեմք յիշել զեղբայրն իւր զԹորոս, զտարաժամ գնացեալն ի Քրիստոս:

բ

<135a> Զաստուածապատիւ եպիսկոպոսն զտէր Վարդան զստացող սորա յիշեսջիք ի Քրիստոս Յիսուս ի Տէր մեր:

գ

<61b>

Իմաստութիւն Հաւր երկնաին,

Որ զշնորհս աստուածաին,

Ետուր բնութեանս մարդկաին,

Ըստ խորհրդեան աշտիճանին,

Դու Վարդանա հաւտապետին`

Այսմ տառի ըստացաւղին,

Շնորհեա դասիւ յառագաստին

Ընդ Պետրոսեան սուրբ երամին:

<86b>

Որ նուիրեաց զնիւթ տառի

Քեզ Տէր հանուրց պարգեւողի,

Դու զտէր Վարդան հովիւ բարի,

Եպիսկոպոս եւ րաբունի,

Ի կեանս ընգալ ի գերարփի

Յորժամ փառաւք գաս հայրեենի:

ե

Նկարողի սորա թողութիւն խնդրեցէք:

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երուսաղէմ 1958, Պողարեան, Ցուցակ Զ, էջ 534-535

Գրիչ` Յովհաննէս

Վայր` Տարսոն

ա

<866a> Փառք ամենասուրբ Երրորդութեանն յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն:

Գրեցաւ ի թուականութեանս Հայոց ՉԺԵ (1266):

Գրեցաւ կենսաբեր, աստուածախաւս, քրիստոսապատում, քառագլուխ սուրբ Աւետարանս յառաջնորդութեանս մերային հայասեռիցս տեառն Կոստանդեա կաթողիկոսի, եւ ի թագաւորութեանս քրիստոսապսակ թագաւորիս Հայոց Հեթմոյ, ի քաղաքիս Տարսոն, ընդ հովանեաւ Սրբոյ Սարգսի եւ Սրբոյ Փրկչին:

Եւ գրեցաւ ձեռամբ յոքնամեղ գրչիս Յովհաննէսի, ի խնդրոյ պատուական քահանայի Թորոսի, ի յիշատակ իւր եւ ծնաւղաց եւ ամենայն զարմից իւրոց կտակ բարի:

Արդ աղաչեմ զամենեսեան սիրովն Քրիստոսի, որ ոք հանդիպի յայս ի հոգեւոր փարթամութիւնս, եւ շահեսցի ինչ ի սմանէ, գաղափարելով կամ վերծանութեամբ, յիշատակի արժանի արարէք զմեղապարտ գրիչս Յովհաննէս եւ զծնաւղսն իմ, եւ զամենայն համացեղսն իմ զԹորոս քահանայ ստացաւղ Սուրբ Աւետարանիս, զի տացէ նմա Տէր ողորմութիւն գտանել յաւուրն յետնում: Եւ զծնաւղք սորա ըստ մարմնոյ, որ զթուղթն կոկեց, եւ աշխատեցաւ։ Աղաչեմ, վասն սիրոյ Քրիստոսի, զի այս է կարն մեր:

բ

<269a> Զստացաւղ Սուրբ Աւետարանիս զԹորոս քահանա յիշեսջիք ի Տէր, եւ զիս զբազմամեղ սոտ գրիչս Յովհաննէս յիշեսջիք ի Տէր, եւ որ զամէնն ասէ:

գ

<422a> Ստացաւղ Սրբոյ Աւետարանիս զԹորոս, որ եւ պատուեալ քահանայական շնորհիւ, հանդերձ ծնողովքն իւրովք եւ մանկամբք, եւ զիս զՅովհաննէս բազմամեղս յիշեսջիք ի Քրիստոս:

դ

<868a>

Գրեցաւ մատեանս աստուածունակ,

Քառագրական, աւետատու Աւետարան, յուսագրական մեր փրկանաց

Իսկական գիր ըղձանաց, մակաւասար, զանազանեալ վսամաբան երեւակաց,

Չորից գլխոց հանգետագրաց, միասարազ շարայարեալ տրամաբանաց,

Արգամեծար, աշխարհալուր, գերահռչակ, բաղադրական տառ տենչանաց:

Ի քառառաջս համագրական հանգունատիպ գիծ աստուածաբան շաղկապանաց,

Ճահողասաց պիտառաբան, մակաքարոզ արտողութեան արձանագրեաց:

Երանութեան լուր յագաճմունս յարգունելով վերծանական դրուատանաց:

Իսկական գիր ըղձանաց, մակաւասար զանազանեալ վսամաբան երեւակաց:

Գերադրական կաթողիկէ ակներեւակ, առգասաւոր աստուածաւանդ բան բաղձանաց,

Չորեկլծին մաճակալաց, գրանաւոր երկիր հերկեն սերմանելով զբանն կենաց:

***

ՄԱՏԵԱՆ ՈՂԲԵՐԳՈՒԹԵԱՆ ԳՐԻԳՈՐԻ ՆԱՐԵԿԱՑՒՈՅ

Երեւան 4965

Գրիչ` Վասիլ Ուռհայեցի

Վայր` Կիլիկիա

Փառք քեզ անսահման անուն եւ անզուգական անձնաւորութիւն, Հայր եւ Որդի եւ Սուրբ Հոգիդ յամենայն արարածոց:

<330a> Շնորհիւ ամենախնամ ողորմութեանն Աստուծոյ յանկ ելեալ աւարտեցաւ մատեանս աստուածաին սուրբ եւ երանեալ վարդապետին Գրիգորի Նարեկացւոյ, ի խնդրոյ աստուածապատիւ սուրբ կաթողիկոսին եւ բարի բնութեան երջանիկ դիտապետին տանս Թորգոմայ տեառն Կոստանդեա, քանզի տեսեալ զգեղ վայելչութեան բանիս, որ ամբարեալ կա ի յաստուածախաւս մատեանս, զի է սա դուռն եւ մուտ ի գաւիթս Աստուծոյ, որ ի ձեռն զղջման եւ պաղատանաց արտասուաթոր աղերսարկու աղաւթից սրբո հաւր Գրիգորի աոնէ զմեղսամակարթ մարդիք նորոգ եւ հոգիացեալ նման հրեշտակաց: Զի է սա խաւսք ընդ Աստուծոյ եւ կշտամբանքն մեղուցեալ անձին, եւ աղերս առ ամենայն սուրբս: Եւ հայցեալ սուրբ հովվապետս մեր ի յաստուածատուր բանս պիտանացու, սիրեաց զսա քան զոսկի եւ քան զականս <330b> պատ[ուա]անս, եւ հրամաեալ իմում նուաստութեանս Վասլի Ուռհայեցոյ բազմամեղ գրչի եւ ծառայի նորին, զի գրեցից զսա ի վայելում մեծաշուք անձին իւրոյ եւ յիշատակ բարի հոգոյ իւրոյ, եւ ստացաւ զսա գանձ անկողոպտելի, զի մաքրէ եւ լուանայ զաղտս եւ զտիղմ հոգոց, ի ձեռն աղաւթից աղաւթականաց:

Եւ արդ, աղաչեմ զամենեսեան, որք ընթեռնոյք զսա եւ աղաւթէք սովաւ, յիշեսջիք սրտի մտաւք զսուրբ հայրապետս մեր զտէր Կոստանդին զստացաւղ սորա եւ զծնաւղսն նորին եւ զեղբարսն գնացեալ առ Քրիստոս, եւ մեծաշուք եղբաւրորդին իւր զԹորոս սրբահոգի քահանայ եւ զորդեակն իւր զվայէլուչ պատանին Ստեփանոս, աղաչեմ յիշել զնոսա առաջի Աստուծոյ, զի տացէ նոցա Տէր երկար կեանս եւ անսասանելիս յամենայն վնասակար որոգայթից, որպէսզի եւ դուք յիշես[ջիք] \\\:

բ

<1a> Սրբազան կաթողիկոսի Հայոց տեառն Կոստանդեայ աղաւթասատոյց ի Տեառն, եւ յիշատակ յետ վախճանի:

գ

<159b> Ո՜վ մանկունքն Նոր Սիովնի, յիշեցէք զարքայորդին զԼեւոն` զմատնեալն ի ձեռս անաւրինաց, զի շնորհեսցէ զնա մեզ վերստին, զի որբ եւ անտեսուչ ոչ մնասցուք, եւ զամուսինն իւր` զբարեպաշտ տիկինն զԿեռան, եւ զդեռաբոյս որդեակ իւր զԿոստանդին, զոր տէր Յիսուս կարողացուսցէ եւ յաղթողս արասցէ ի վերայ թշնամեաց խաչին Քրիստոսի, եւ պարագայց ամաւք շնորհեսցէ ի պարծանս եկեղեցւոյ, զի խաղաղաութեամբ վարեսցուք զկեանս մեր: Եւ որք յիշէք ի բարին եւ դուք յիշեալ լիցիք, եւ Քրիստսի փառք յաւիտեանս, ամէն:

***

ԱՌ ՆԱՒԱՐԿՈՒԹԻՒՆՆ ԳՐԻԳՈՐԻ ԱՍՏՈՒԱԾԱԲԱՆԻ

Երեւան 823

Գրիչ` Յովաննէս

Վայր` Եզնկայ

<171b> Փառք ամենասուրբ Երրորդութեանն յաւիտեան եւ յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն: Աւրհնեալ է Հայրն անսկիզբն, որդին միածին, եւ Սուրբ Հոգին ճշմարիտ, զոյգ եւ հաւասար Երրորդութիւն, որ կարողացոյց զիս զմեղաւոր եւ զանարժան գրիչս հասանել ի կատարումն Աստուածաբանիս:

Բայց գրեցաւ ձեռամբ իմով, նուաստ եւ անարժան եւ մեղապարտ անձին իմո սուտանուն Յովանիսի սարկաւագի: Բայց գրեցաւ սա ի քաղաքս, որ կոչ[ի] յԵկեղեց գաւառս, մականուն Եզնկայ, ընդ հովանեաւ Սուրբ Փրկչիս, ի թուականութեանս Հայոց ԷՃ ու ի ԺԵ (1266), ի հայրապետութեանն տեառն Կոստանդեայ, եւ յարհիեպիսկոպոսութեանն տեառն Սարգսի Մարհասիայի մեծի, եւ ի քրիստոսապսակ իշխանին մերոյ պարոն Յովանիսի` Տեառն ծառայի, իւր ժամանակ կենացն երկարասցի, ամէն:

Արդ աղաչեմ եւ բազմամեղս եւ անարժան գրողս զսրբազնեալ քահանայդ զհայր` յիշեալ զհոգեւոր հայրն իմ` զուսու <172a> ցիչն եւ վարդապետն զտէր Յովաննէս, ի մաքուր եւ յանբիծ յաղաւթս քո, որ սպանեալ եղեւ յանաւրինաց սրով զենեալ. ո՛հ դառն տրտմութեան եւ անմխիթար ոգոյ: Ընդ նմին յիշեալ զառաջին զուսուցիչն իմ` զհայր Յակոբ, եւ զպատուական հայրն իմ զՇիրին, եւ զհանգուցեալ մայր իմ Սափիրայ, եւ զեղբարքս իմ զԱւետշահ եւ Շահնշահ, զհոգեւոր եղբայրն իմ եւ զուսումնակիցն զՍարգիս, եւ զհանգուցեալ մայրն իւր, եւ մեղաց թողութիւն խնդրել ի Տեառնէ: Այլ աղաչեմ զքեզ` հայր անմեղադիր լինել քեզ` ինձ, եթէ սխալանք ինչ կայ ի դմայ, կամ խոշորութեան գրոյս թողութիւն սորա ինձ, զի դեռ առաջին գիրն այս է, զի գրեալ է, թողէք եւ թողցի ձեզ:

Արդ, կրկին աղաչեմ թողութիւն հայցեա վասն իմ մեղաւորիս, զի սովորութիւն է բարեբարին Աստուծոյ ի ձեռն այլոց աղաւթից, այլոց մեղաց թողութիւն շնորհել, եւ որ զմեզ յիշէ, Քրիստոս զինքն յիշէ յիւր ողորմութիւնն, եւ ի նմանէ առնու զփոխարէնսն ի տուողէն բարեաց, որ տա ամենայնի առատապէս եւ ոչ նախա <172b> տէ զոք: Քրիստոսի Աստուծոյ, բարեբարի եւ մարդասիրի, խնամողի եւ անոխակալի վաել եւ փառք իշխանութիւն եւ պատիւ, եւ այժմ եւ միշտ, յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն:

Տէր Աստուած վայելել տացէ զսա հոգեւոր հաւրն վարդապետին եւ ուսուցչցին իմոյ հայր ընդ երկայն աւուրս, ամէն:

***

ԲԱՐՍՂԻ ԱՐՔԱԵՂԲՕՐ ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ՄԱՐԿՈՍԻ

Երուսաղէմ 514, (1726), Պողարեան, Ցուցակ Բ, էջ 513

<24> Մեկնութիւն Սրբոյ Աւետարանիս Մարկոսի, զոր արարեալ է երանելոյն Բարսղի արքեպիսկոպոսի` եղբօր Հեթմոյ թագաւորին Հայոց, ի կաթողիկոսութեան մեծին Կոստանդնի առաքինւոյ։ Զոր ի թուականիս Հայոց ՉԺԵ (1266) արար զՄեկնութիւն երկու հատորով բաժանելով հանդերձ յորդորակոք:

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 6273, Փիրղալեմեան, Նշխարք, էջ 42a-42b (1235 թ. )

Գնող` Վարդան

Յայսմ ամի, որ թիւ ՉԺԵ (1266) էր, երեկ Մսրցին եւ Հայոց երկիրն ու տարաւ զայս գիրքս Անդոց: Ես` Վարդան յԵրուսաղէմ կու երթայի, հանդիպեցաւ այս գիրքս ինձ։ Գնեցի ինձ յիշատակ:

***

ԱՍՏՈՒԱԾԱՇՈՒՆՉ

Երեւան 4243

Գրիչ` Ստեփանոս Վանկայցի

Վայր` Բարձր բերդ

ա

<15a> Քրիստոս յոյս ազգի մարդկան, սրբոյն Յոհաննու աւետարանչի եւ աստուածաբանի բարեխաւսութեամբ, ողորմեա ի քո միւսանգամ գալստեանն տեառն Յոհաննու րա[բունոյ]` արքաեղբաւր Հայոց, [եւ ծ]նողաց նորա, եւ ամենայն զարմից, եւ մեղաց թողութիւն շնորհեա նոցա, եւ որոց սրտի մտաւք յիշեն զմեզ, ամէն:

բ

Փառք ամենասուրբ երրորդութեանն եւ մի աստուածութեանն Հաւր եւ Որդոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ, այժմ եւ միշտ եւ յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն:

<129a> Ի թուին Հայոց ՉԺԲ (1263) գրեցաւ աստուածային մատեանս ձեռամբ Ստեփանոսի գրչի, որոյ Տէր Աստուած ողորմեսցի, ամէն:

գ

<175a> Փառք ամենասուրբ երրորդութեանն Հաւր եւ որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն։ Տէր Յիսուս ողորմեա ստացողի սորին տէր Յոհաննէս րաբունոյ, եւ ծնողաց նորին, եւ աշխատողիս Ստեփանոսի գրչի ի քո սոսկալի աւուրն, ամէն:

Ի թուին Հայոց գրեցաւ` ՉԺԵ (1266) ի թագաւորութեանն հեթմոյ, ի հայրապետութեան կոստանդեա:

Յայսմ ամիս, ի դեկտեմբռ, ՉԺԴ (1265), հանգեաւ ի Քրիստոս պարոն Աւշին` եղբայր թագաւորի Հայոց, որում Տէր Յիսուս ողորմեսցի:

դ

<221b> Չգտա լաւ աւրինակ Մարգարէիցս մահու, այլ գրեանքդ ամէնն յընդիր աւրինակաց է գտած, բայց Երկոտասանիցդ:

ե

<223a> Զեղկելի գրիչս զՍտեփանոս յիշեցէք ի Տէր Քրիստոս:

զ

<260a> Զմեղապարտ գրիչ Ստեփաննոս Վանկայցի յիշեցէք ի բարի, ո՜վ սուրբ տեարք իմ եւ հարք:

է

Ստացող` Յոհաննէս Արքաեղբայր

<222b> Ես Յոհաննէս նուաստ եպիսկոպոս, մեղապարտ ծառայ Աստուծոյ եւ ամենայն ծառայիցդ նորա, ջերմ սիրով եւ բազում աշխատութեամբ ստացա զհոգեշունչ եւ քրիստոսաւանդ, հայրատուր սուրբ տառքս ի վայելս թշուառական եւ եղկելո անձինս ի կեանս իմ, եւ յետ աստեացս` ում Տէր կամեսցի, եւ յիշատակ բարի ինձ եւ ծնողացն իմոց եւ ծնընդոց նոցին եւ ամենայն զարմից մերոց: Վասն որո անգեալ առ սուրբ ոտս ձեր, մոխրաթաւալ դիմաւք եւ բազում արտասուաւք աղաչեմ զձեզ Քրիստոսիւ Աստուծով մերով, հարք սուրբք եւ եղբարք մեր ի Քրիստոս, որք պատահիք սմա տեսլեամբ կամ գաղափարիւ, եւ որք ժառանգէք զսա, յիշեսջիք ի սուրբ աղաւթս ձեր թողութեան եւ ողորմութեան եւ հանգստի արժանանալ մեղապարտիս, եւ յոյլով չարեաւք լցեալ ոգոյս Յոհաննէսի եպիսկոպոսի, եւ ծնաւղաց իմոց եւ վարդապետաց եւ ընկերաց եւ հոմասեռ թագազնեա զարմից մերոց, զի կարաւտ եմք ձերո յիշման, որպէս դուք Տեառն ողորմութեան։ Եւ որ առատն է ի տուրս բարեաց, Քրիստոս մեզ եւ ձեզ եւ ամենեցուն առհասարակ ողորմեսցի:

Բայց գրեցաւ սա ձեռամբ Ստեփանոս գրչի մերձ ի բերդն Բարձր կոչեցեալ, ի դառն եւ յանբարի եւ յոյժ վշտալի ժամանակի, զի վասն բազում մեղաց մերոց սրբոյց Աստուած մեզ զբար[կու]թեան բաժակն, բռնօորն Եգիպտոսի Պլտուխտարն, վերջինս Նաբուգոդոնոսոր, ի թւին Հայոց ՉԺԵ (1266), բազում զաւրօք քրիստոսատեաց տաճկաւքն զաշխարհս Կիլիկիո սրով եւ հրով սպառեաց: Զորդիս եղբօրն իմո, զբարեպաշտ թագաւորի Հեթմոյ` զանդրանիկն Լեւոն, որ էր պարոն Հայոց, գերի ունի ամ մի է, եւ զկրսերն Թորոս, զլցեալն ամենայն բարեձեւութեամբ, էսպան յոլով հոմազնեա նիզակակցօք ի Մառի, որոց Տէր ողորմեսցի: Եւ զարքայանիստն Սիս, մեծօն Սոփէօ եւ զամենայն սահմանս նորա մինչեւ Ատանա, հրձիգ արար, անթիւ եսպան, բազումս գերեաց:

Ի սոյն ամի առ Քրիստոս փոխեցօ կաթողիկոսն Հայոց տէր Կոստանդին, որո ողորմեսցի Քրիստոս Աստուած, ամէն: Եւ բարի արքայն մեր Հեթում` երկրորդն Յոբ, մեծաւ ջանիւ եւ անասելի ժուժակլութեամբ հոգա եւ փութա վասն ամենեցունց փրկութեան, զոր Տէր Աստուած պահեսցէ փրկութեան զօակ Հայոց, զի մի՛ Սոդոմա եւ Գոմորա նմանեցիմք:

Աղաչեմ յիշել զհայր արքային եւ մեր` զպարոն Կոստանդին, եւ զամենայն եղբարսն իմ` զՍմբատ սպարապետ, եւ զՀեթում թագաւոր, եւ զՕշին պայլ, եւ զԲասիլ արհեպիսկոպոս, եւ զԼեւոն մարաջախտ, եւ զՎասակ իշխան, այլեւ զքոյրսն մեր զՀռիփսիմի կրօնոօր, զԹեֆանօ դշխո Կիպռօսա եւ զԿալամառի գունդէս Ճաֆուն, եւ զԱկացն, եւ զՄարեմն եւ զՖիլիպն, նաեւ մայրիկն իմ Պիադրիծ յիշեսցի, եւ Քրիստոս Աստուած հանգուսցէ զամենեսեան ի խորանս արդարոցն, այլ եւ զեղկելիս Յոհաննէս եպիսկոպոս մի մոռանայք:

ը

<123a> Ես Յոհաննէս եպիսկոպոս եւ րաբունի, որդի Կոստանդեա եւ եղբայր բարեպաշտին Հեթմո արքաին Հայոց, ստացա զսա ի վայէլումն ինձ եւ յիշատակ բարի ինձ եւ իմոցն: Աղաչեմ զտեսողսդ եւ զժառանգողքդ սուրբ կտակիս, յիշել զեղկելի ոգիս եւ զծնողսն իմ` ծնընդաւք նոցին առաջի գթածին Քրիստոսի Աստուծոյ իմո, զի թողութիւն եւ ողորմութիւն եւ հանգիստ շնորհեսցէ ամենեցունց աստ եւ յապագայն, եւ յիշողքդ յիշեալ լիջիք ի բարիսն անսպառ:

Ի թվիս Հայոց ՉԺԵ (1266) գրեցաւ սա ի յոյժ դառն ժամանակի, զի փարաւոն բռնաւորն Եգիպտոսի ի սուր եւ ի հուր մաշեաց զԿիլիկիա, զարքայածինսն ձերբակալ արար, զպարոն Լեւոն ծառա ունի զգեղաղէշն Թորոս սպան, որս Տէր Աստուած ողորմեսցի, եւ այժմ եմք ի կեանս լալիս եւ կսկծելիս:

թ

<15a> Ո՜վ սուրբ առաքեալդ սիրոյն սիրելի, զտեառնագին հոմանուն ծառայս Քրիստոսի եւ քո, որ ջերմ գթով կամ առաջի քո, եւ արտասուաւք խնդրեմ ի քէն հայցես ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մերո մեղուցեալ ոգո իմո թողութիւն, եւ պարտեացն իմոց ջնջում, եւ քեզ եղէց յանձին ի սոսկալի ահեղ ատենին եւ յաւրն իմ վախճանին քեւ եղէց փրկեալ իմովքն ի չարէ:

ժ

<50a> Կապից եւ լուծման իշխող, ո՜վ առաքեալ, յոյծ ի կապից մեղաց զստացողս զՅոհաննէս եպիսկոպոս:

ժա

<221b> Որք ընթեռնոյք յիշեցէք ի տէր զՅոհաննէս եպիսկոպոս:

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Սանջեան, Ցուցակ Ամերիկայի, էջ 284 (1262 թ. )

Նուիրող` Թորոս

Վայր` Արքակաղին

<409b> Դարձեալ ես` բազմամեղս Թորոս, ի թվին ՉԺԵ (1266) ետու զսուրբ Աւետարանս ի սուրբ ուխտն Արքակաղին կոչեցեալ, ի ձեռն տէր Սիոնի եպիսկոպոսի, եւ խնդրեցի ի նմանէ, զի ի յիշատակի նախավկաին զպատարագն իմ ծնողացն եւ հոգեւոր տիրոջն եւ ինձ մատուսցեն զինչ յայ[ն]մ աւուր պատարագ մատուցանիԵւ որք զխնդրուածս կատարեն, Քրիստոս Աստուած զիւրեանցն կատարեսցի:

Զսահմանս զայս միաբան եղբայրութիւնն յանձն էառ, եւ որք զկնի մեր գան, կատարեսցեն զայս:

Ի Թորոս բազմամեղ:

***

ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ՍԱՂՄՈՍԱՑ ՎԱՐԴԱՆԱՅ ԱՐԵՒԵԼՑՒՈՅ

Երեւան 1119

Հեղինակ` Վարդան

ա

<6a> Մի է Աստուած եւ մի` միջնորդ Աստուծոյ եւ մարդկան` մարդն Յիսուս Քրիստոս, ասէ Քրիստոսիւ կենդանին Պաւղոս: Քանզի մի է Տէրն, ուր ամբարեալ կան ամենայն գանձք իմաստութեան եւ գիտութեան, որ անշարժ գոլով շարժէ զարարածս ի կեանս եւ ի փրկութիւնԵւ մի է հաւատ եւ մկրտութիւն, ար առնէ զբաժանեալ որդիսն Ադամա ի մի Տէառնէ եւ յիրերաց մի, որ թէպէտ եւ թուին ամանք խնդրողք եւ կէսք տուողք. այլ մի Տէրն էր, որ շարժէ զոմանս ի խնդիր եւ զկէսս ի տուր տալով նոցա զշարժմանն խնդիր, եւ սոցա զկամս եւ զգոյս հայցմանն իւրոյն գանձուց պատճառս գոլոյ նոցա միշտ մի, ի շաղկապ սիրո զոր արար դէմս իւրոց աշակերտութեանն:

Որպէս եւ մեզ ետուն հրաման կանուխ եւ անագան ի ձեւ խնդրոյ զկանուխն անուանակիր միոյ Տեառն զգլուխն արհիական տէրն Յովհանէս, նստելոյ յաթոռ սուրբ ուխտին Հաղբատ` երեւանի աշխարհի հարկեցուցիչ եւ վճիռ հրաման եւ զանագանն, որք ընդ մեզ էին, եղբարք հեռաւորք եւ մերձաւորք, սիրով զմեզ գրաւեցին ի յայս մեծ իւրեանց աւգտի եւ մեր եւ իւրեանց նմանեացն, եւ զի ոչ ընդ անջրդի անապատի եւ ընդ անկոխ ճանապարհ գնալ եդին մեզ <6b> գործ, ի յանգործ մատեանս վաստակել, այլ զՍողոմոն Դաւթի զհոգին եւ զկեանս բանականաց, խիտ եւ անհատ ճաշակմամբ զտիւն եւ զգիշեր, զոր յոլով ճանապարհորդք հատին ուղիս, եւ թռչունք հոգւոյն թեւաւք ի վեր եւ ի խոնարհ ցուցին հետս հարքն հոգեկիրք, Աթանաս, Եպիփանէս, Եփրեմ, Դանիէլ եւ Ներսէս յետո, վասն որոյ վստահեալ յԱստուած, որ յաղբեւսաց եառ զիս եւ յաստուածարեալ հարքն, առաք յանձն մերձ դնել առ միմեանց չբանս նոցա ի մի մատեան:

Է' զի կարճեալ զլայնատարած բանս նոցա ըստ կարճոգի մերո անախորժակաց ի կարճել ժամանակիս, եւ է' զի հոգեխառնեալ ի հայրենի շնորհաց աստ անդ դիցուք, զորս տացէ մեզ Տէր յաղաւթս նոցա, կամպարզելով զծերունական հանճարո նոցա զանյայտութիւնս, զորոց առեալ զծաղիկս Հոգւոյ Սրբո կազմեալ ի հովիտս դաշտաց սրտից նոցա եւ շրթմանց, ի գոյնագոյնս երանգոց կապեսցուք փունջ մի համահամ եւ բազմահոտուտ, զորս առձեռն գտանեմք յասացեալ հարանցս, եւ տացուք ի ձեռս ձեր, մանկունք Սիոնի, զի եւ դուք միշտ ընկենուք ի գիրկս սուրբ եկեղեցւո, ի գովանս ցնծութեան անմահ փեսային իւրո Յիսուսի, եւ որդւոցն առագաստի, ի սբաւսանս երկնաւոր պարաւորութեանն, եւ մեզ նպաստ բարւո եւ նեւթ գթութեան եւ ողորմութեանն Աստուծոյ, ձերովդ խնդրւածովք, հարք մեր, եւ եղբարք, եւ որդ <7a> իք, տուեալ մեզ ի մեծապարգեւ եւ շնորհացն Աստուծոյ աւրհնելոյն յաւիտենից յաւիտեան, յերիս անձինս եւ միութիւն բնութեանն եւ յաստուածութեանն անոլորտ եւ անեզրապէս մըշտընջենաւոր ճոխութեամբ:

բ

<300b> Որո յուսով յեցեալ ի հաւատն անկշիռ, անչափ, անհամար, անեզր, անսահման, ողորմածին Աստուծոյ Վարդանս մեղսաներկ մարմին, եկի ընդ երկնագնաց ուղիս, բուռն հարեալ զողորմած ձեռացն Յիսուսի եւ զեկեղեցւոյ նորա, հասի յաւարտս, հարիւրն տւել զբեւրքանքար պարտուցն իմոց ի Սաղմոսս եւ յաղաւթս, նախքան զմեզ գնացեալ առաջնորդացն մեկնողաց հոգիազգեցից եւ յիսնիւն ազատիլ ակն ունիմ յազատարարն եւ յաստուածարարն Հոգին Սուրբ ապաւինել միւս ուրախութիւն մեծարելով զազատ մանկունս եկեղեցւոյ եւ զբնաւ արարածս բոլորիւք եւ մասամբք բազմապատկեալ, աղաչելով զՏէրն զիմանալիս եւ զգալիս որքան կամի եւ կարէ ընդունել յամենեցունց, յաղագս իմոյ փրկութեանս խնդութեամբք եւ յաւերժապէս ցնծութեամբ, աւրհնութիւն, գոհութիւն, փառք, պատիւ, երկրպագութիւն:

Ի սկիզբն հիմնարկութեան արարածոցս մինչեւ յաւրս յայս եւ մինչեւ ցկատարումն արարածոցս ի նորանալն երկնքի եւ երկրի եւ անզրաւ յաւիտեանին, եւ եւս եւ յիւրում անսկզբնութեանն եւ յանվախճանւթեանն բարեբան փառատրութեամբ աւրհնեսցի անկարաւտն բնութիւն, լի պահելով զեղկելի եւ զաշխարհս գթութեամբ եւ ողորմութեամբ, եւ փառաւք իւրովք զԱմէնն եւ զԵղիցն ասացեն համարձակագոյնքն եւ մերձաւորքն նորայ սուրբք ամենայն երկնաւորք եւ երկրաւորք, որք էին, եւ են, եւ լինելոց են, անմեկնելի զմեր նւաստութիւնս կամելով ինքեանց, եւ յԱստուծոյ հայցելով յամենողորմ Տեառնէն եւ ի բարեբունն բարոյ յաւիտեանս յաւիտենից:

***

ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ՍԱՂՄՈՍԱՑ ՎԱՐԴԱՆԱՅ ԱՐԵՒԵԼՑՒՈՅ

Ն. Ջուղա 358, Ս. Տէր-Աւետիսեան, Ցուցակ, էջ 551

Գրիչ` Տիրացու

Վայր` Խոր Վիրապ

<351b> Փառք ամենատեառն որ հասոյց ի վերջ, ի կէտ վերջին: Այլ ով եղբայր, մի մեղադրեր, ճշմարտիւ ասեմ, զի եղանակս ձմեռն էր, դեղս սառցոյց, եւ տունս ցուրտ, եւ ես պանդուխտ, զի անպարապ բազում մասն ճրագով գրեցաւ \\\ Զոր տեսեալ մեծն վարդապետ հասարակաց եկեղեցւոց լրման Վարդան եւ աւգնականութեամբ Հոգոյն, ի մեկնչաց սրբոց ետ զբնաբանսն եւ համառօտեաց զՄեկնութիւնն բանիցն ի նոցունց հոգեկիր մեկնողացն` դիւրահաս ընթերցողաց եւ ուսումնասիրաց։ Վասն որոյ յիշատակ նորա աւրհնութեամբ եղիցի, ամէն:

Վասն որոյ եւ ես Տիրացու անարժան աշակերտ գոլով նորուն, անդառ տեղեաւն գրեցի զսա անարհեստ գրչութեամբ, ի վայելս մեզ եւ յիշատակ, որ յապայսդ հանդիպիք եւ ժառանգէք ամենալիր բուրաստանս։ Վասն որո մախթել աղաչեմ եւ հայցել պաղատիմ, որք հանդիպիք սմա ընթերցմամբ արժանի արարէք զմեզ յիշման, զծնաւղսն մեր եւ զեղբարք, եւ որք յիշէքդ ի նոյն մնաք յիշման ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մերոյ, որ է աւրհնեալ ընդ Հաւր եւ Հոգոյն Սրբոյ յաւիտենից, ամէն:

Կատարեցաւ սա ի Վիրապն, մինչ կաաք մեք ի յուսման, ի թվին ՉԺԵ (1266): Յիշեցէք ի Տէր \\\ հաճոյացեալք եւ ընտրեալք արժանի աւրհնութեանց եւ բարի յիշատակի։ Եւս եւ զծնողսն մեր եւ զսնուցաւղսն եւ զերախտաւորն ի մարմնաւորս, եւս եւ ի հոգեւորսն հասարակացն ամենեցուն ողորմեսցի \\\ գալստեան եւ զոր գրեալս \\\ եւ նմա փառք յաւիտենից յաւիտեանս, ամէն:

***

ՎԱՐԴԱՆԱ ՎԱՐԴԱՊԵՏԻ ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ՍԱՂՄՈՍԱՑ ԴԱՒԹԻ

Երեւան, 1190 (ԺԶ դ. )

Գրիչ` Տիրացու

Վայր` Խոր վիրապ

<330a> Յաստուածածագ լուսոյ ճառագայթից շնորհեց Սուրբ Հոգւոյն զարդարեցան եղականքս ամենայն իմանալիք եւ զգալիք, եւ ի նմանէ նախախնամեալք կան ի կայի իւրեանց, եւ լցեալ լինի ի նմանէ բարի պարգեւաւք ըստ այնմ թէ` Զերկինս եւ զերկիր եւս լնում, եւ նա տայ կերակուր ամենեցուն, եւ շունչ ամենայն մարմնոյ, եւ ոգի ամենայն մարդոյ, զոր եւ ասէ մարգարէիւն` Ես արարի զերկիր եւ զմարդ ի վերա նորա, երկուց շաղկապեալ մի կենդանի, յոգւոյ բանականէ եւ ի մարմնոյ գործնականէ, միովն ընդ հրեշտակս ազգակցեալ, եւ միւսովն ընդ մարմնաւոր կենդանիսս։ Վասն որոյ ի սոցանէ ոմանք մարմնոյ վիճակեցան ի կամս անձանց իւրոց գնալով, որք մարմինս եւեթ անուանեցան, ըստ այնըմ թէ` Մի մնասցէ ոգի իմ ի մարդ, յայդ է վասն լինելո մարմին, եւ ոմանք յԱստուծոյ ընտրեալք եւ իւրեանց յաւժարութեանէ կամաց հոգեւորք կոչեցան, թէպէտ ի մարմնի պարաւանդեալ էին: Եւ որք յորովայնէ ընտրեցան, եւ են որք ի տղայութենէ կոչեցան, եւ են բազումք որ յաւագոյթ:

Յորոց յառաջնոցն եւ յյազնւական ընտրելոցն է Դաւիթ մեծն, մանաւանդ ի վեր քան զբազումս, զի ոչ մի շնորք հեղաւ ի նա, այլ բազում թագաւորական եւ մարգարէական, եւ հայր ըստ մարմնոյ որդւոյն Աստուծոյ կոչելով եւ զի ոչ են բանք նորա ըստ այլոց մարգարէիցն, այլ առաւել հոգեշահք բոլոր սեռի մարդկութեանս, որ ձեւանայ յոգիս մեր իբր առ ի մէնջ, եւ առ Աստուած ելանէ զխնդիրսն կատարելով։ Եւ թէպէտ յայլ եւ յայլ տեսակս բաժանի բանք սորա, այլ են ամենեքին ի կերպ աղաւթից, եւ այլ բազումն ի խորհուրդ <300b> մարդանալոյ բանին Աստուծոյ յիսկզբանէ մինչեւ ցկատարումն անաւրէնութեան նորա, եւս եւ վասն երկրորդ նորա գալստեանն:

Վասն որոյ ի տղայութենէ մինչեւ ի լրումն կենաց զսա առեալ ի բերան մանկունք եկեղեցւոյ եւ ամենայն հաւատացելոց ազգք նուագեն ի հալածումն դիւաց եւ պահապան անձանց, քաւութիւն մեղաց ի ճանապարհ հանդերձեալ կենացն, որ տանի զմարդիք առ Աստուած: Եւ չիք ինչ անաւրինական խորհուրդ Քրիստոսի եւ տաւնախմբութիւն, որ առանց սորա կատարի ի ձեռս մեր:

Վասն որոյ ի հաճախմանէ ընթերցմանց եւ գըրողաց ամենայն ումեք` յայլ եւ յայլ աւրինակաց, ի տգիտաց եւ ի մանգանց, բազում ինչ բան սղալական նուագեմք եւ ոչ որպէս ի Դաւթա: Զոր տեսեալ մեծն վվարդապետ հասարակաց եկեղեցւոց լրման Վարդան, եւ օգնութեամբ Հոգւոյն ի մեկնչից սրբոց, եդ զբնաբանսն եւ համառօտեաց զմեկնութիւն բանիցն ի նոցունց հոգեկիր մեկնողացն` զիւրահաս ընթերցողաց եւ ուսումնասիրաց, վասն որո յիշատակ նորա աւրհնութեամբ եղիցի, ամէն:

Վասն որո եւ ես Տիրացու անարժան աշակերտ գոլով նորուն, անդ առ տեղեաւն գրեցի զսա անարհեստ գրչութեամբ, ի վայելս մեզ եւ յիշատակ, որ յապայսդ հանդիպիք եւ ժառանգէք զայս ամենալիր բուրաստանս: Վասն որոյ մաղթել աղաչեմ եւ հայցել պաղատիմ, որք հանդիպիք սմա ընթերցման, արժանի արարէք զմեզ յիշման, զծնողսն մեր եւ զեղբարքն, եւ որ յիշէքդ, ի նոյմնայք յիշման ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մերոյ, որ է աւրհնեալ ընդ Հօր եւ Հոգոյն Սրբոյ յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն: