Հայերէն Յիշատակարաններ

***

ԻԳՆԱՏԻՈՍԻ ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ԱՒԵՏԱՐԱՆԻՆ ՂՈՒԿԱՍՈՒ

Երեւան 1342

Գրիչ` Ահարոն-Գրիգոր

Վայր` Եզնկայ եւ Անի

<259b> Ամենասուրբ Երրորդութեանն Հաւր եւ Որդւոյ եւ Հոգոյն Սրբոյ եւ մի բնութեան եւ աստուածութեան, արարչի եւ նախախնամողի զբնաւ գոյքս փառք եւ աւրհնութիւն, գոհութիւնեւ երկրպագութիւն յամենայն եղելոցս, զի նայ եւ բնութեամբ բարի եւ սկիզբն եւ կատարումն ամենայն բարե[ա]ց, որոյ կամաւք եւ նախախնամութեամ[բ] սկիզբն եղեւ գրոցս այս այսմիկ, ի յԵկեղե[ա]ց գաւառն եւ ի Դարանաղե[ա]ց լեռն, ի յերկնահանգոյն անապատն, որ յանուն Սուրբ Լուսաւորչին Սուրբ Գրիգոր կոչի, որ է տեղի ճգնութեան աղաւթից եւ փառաբանութեան եւ հրեշտակակրաւն վարուց նոր[ա] յերկար ժամանակս, այլ եւ հանգիստ նորին եւ սուրբ մարմնոյ գերեզման, եւ բժշկական նշխարաց նորա տեղին անդր է:

Եւ այլ գրեցաւ ի մայրաքաղաքն Եզնկա, բայց ի կատարումն ոչ ել, զի այլազգիք մահմետականաք ասպատակեցին ի գաւառն ի քառասներորդաց պահոցն յերկրորդ շաբաթուն, եւ բազում քրիստոնէայս` եկեղեցականս եւ աշխարհականս, նահատակեցին, եւ յանխնա, եւ անողորմ սրակոտոր արարին, եւ զա <260a > յլսն գերի վարեցին: Եւ սաստիկ եւ անհնարին ահ եւ երկեղ, եւ տագնապ եւ խռովութիւն եղեւ բնակչաց քաղաքին: Եւ որպէս յոլովք ցրուեցան ի քաղաքացեացն ընդ ամենայն կողմանք, նոյնպէս եւ մեք մազապուրծ եղե[ա]լ բազում տառապանաւք եւ աշխատութեամբ դիմե[ա]լ յարեւելից կողմն, եւ խնամք ողորմութեանն Աստուծոյ առաջնորդե[ա]լ հասոյց զմեզ յԱնի քաղաքս, եւ աստ եղեւ կատարումն գրոցս շնորհաւք եւ աւգնականութեամբն Ատուծոյ, ի թուականիս Հայոց ՉԽԱ (1292), ի մարերի Ժ (1Օ) եւ ի հոկտեմբեր ԺԳ (13), ձեռամբ մեղապարտ եւ անարժան վարդապետի Ահարոնի, մականուն Գրիգոր կոչեց[ա]լ ոչ բովանդակ գիրքս, այլ սակաւ թղթերն ի վերջին, որ այբն միագիծ է եւ այլ նշանագրեր կա, վասն որոյ աղաչեմ զընթերցողստ անմեղադիր լինել, զի չհանդիպեցաւ լաւ գրիչ, որ տեղե[ա]կ էր արուեստին, որպէս զայլոցն, եւ ես ոչ տեսի ունէի պատշաճաւոր գրելոյ, եւ ոչ գործիք, այլ եւ վասն աւրինակին փութաի ի գրելն, թէ գուցէ գնանք աստի եւ յայլ տեղ աւրինակ չհանդիպի:

Եւ է սա աւետարանագլուխ Սրբոյն Ղուկասու, որ զՔրիստոսի Աստուծոյն մերոյ զտնաւրութեանն խորհուրդն պատմէ, մեկնե[ա]լ եւ բացայայտեա[ա]լ սուրբ եւ հոգէ <260b> լից վարդապետին Իգնատիոսի, ի խնդրոյ տեառն Գրիգորիսի, Հայոց ազգիս վերադիտողի, որ Վկայասէր կոչի: Իսկ ես տրուպս եւ յետին ի սպասաւորս բանի Ահարոն, որ եւ Գրիգոր, հողք եւ փոյթ յանձին կալե[ա]լ, յուսով բարե[ա]ց եւ հաւատով, ետու գրել զսա խոշորագիծ` վասն ծերութեան հասակիս եւ լուսոյս նուազելոյ, զիդիւրաւ ընթերցեալ մխիթարեցայց աւգտել ի սմանէ: եւ նորին սուրբ աւետարանչին Ղուկասու բարեխաւսութեամբ եւ հանճարեղ եւ իմաստուն գիտնականին Իգնատիոսի եւ ամեն սրբոց աղաչանաւք ողորմութիւն գտայց ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մերոյ ամենառատ բարերարութեամբն իւրով, թողութիւն շնորհել բազում եւ անթիւ յանցանաց մերոց, յորմէ դողամ եւ սարսիմ ի յահագին եւ սոսկալի դատաստանէն Աստուծոյ ի տիեզերական հրապարակն, յորմէ փրկութեան եւ ազատութեան յոյս եւ ակնկալութիւն զԱստուած ունիմք եւ զձեզ գթած եւ սուրբ հարք եւ եղբարք մեր, որք յետ մեր հանդիպիք այսմ կտակի ընթերցմամբ կամ գաղափար առնելով, մտերմաբար եւ ցաւակցութեամբ յիշել զմեզ ի բարի, եւ աղաւթիւք յԱստուծոյ ողորմութիւնն խնդրել մեզ եւ ծնողաց մերոց եւ վարդապետաց, եղբարց եւ քե <261a> րց եւ ամենայն երախտաւորաց մերոց, եւ ազգատոհմից եւ կենդանե[ա]ց եւ ննջեցելոց, եւ որք ողորմութիւն են արարել մեզ եւ աւգնել ի ծաղք եւ ի պէտք գրոցս եւ ՍԱրկաւագ քահանային, զաւրինակն շնորհեց, եւ Գրիգոր ծեր քահանային, որ զմեզ ժողովեր յիւր բնակութիւնն եւ եկեղեցին, եւ Սիմէոն միակեցին Մարընդունցոյն, որ առ մեզ հայրաբար բազում խնամք եւ սէր եւ գութ եցոյց եւ ողորմութիւն, Աստուած նմա բարեացն եւ սիրոյն բիւրապատիկ հատուցումն առնէ Աստ եւ ի հանդերձեալն, եւ Աստուած, որ առատնէ ի տուրս պարգեւաց, ձեզ յիշողացդ եւ մեզ յիշեցելոցս եւ ամենայն հաւատացելոց առհասարակ ողորմեսցի ի դժոխոցն, եւ ի գեհենէ հրոյն փրկեսցէ, եւ անճառելի բարե[ա]ցն եւ երկնից արքայութեանն հանգստե[ա]նն եւ ուրախութե[ա]ն արժանի արասցէ ընդ ամենայն սուրբս իւր, եւ նմա փառք յաւիտեան:

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 6292

Գրիչ` Մաթէոս վարդապետ

Վայր` Վայոց ձոր, Աղաւ անապատ

ա

<215a> Փառք եզական, եռաբուն, միակամ, անսկիզբն եւ անքնին տէրութեանն յաւիտեանս եւ առյապայ յանսպառ յաւիտեանս, ամէն: Զմեղապարտ գծողն եւ զանկիրթ բանիս Զմաթէոս վարդապետ լիջիք ի Տէր աղաչեմ:

Յաստուածուստ բնաւորեալ յետ առաջնոյ յստակ եւ պարզ մտացն, որք են փափաքողք գերունակ բարոյն եւ յետ նոցա խառնուրդ գոյով նոցուց, յստակ եւ մաքուր միութեամբ, հանդերձ խոնարհագոյն պատճառաւ, որք զկամս նոցա ստանան եւ փափաքին բարոյն, նախ գիտելոյ թէ է Աստուած, եւ յետ այսր, ըստ կամացն հետեւելոյ, ըստ աւետարանութեան Պաւղոսի, թէ Զինչ են կամքն Աստուծոյ բարին, հաճոյն եւ կատարեալն: Զի որպէս ի մուտս բնակութեան դռաննէ կարգեալ, եւ տեսութիւն <215b> յաչս եւ ախորժակքն ի ստամոքսն, նոյնպէս եւ աստուածագիտութիւն ի բարին եւ հաճոյ բարին եւ կատարեալն: Այսու մտանի յանզուգական բարոյն պատրաստն զոր բնաւորեալ են մարդիկ յարարչէն, գիտել եւ զդիտելին յանձնիշխան կամացն տրոհել զկայունն յանընդունակէն, յայն սակս երանին եւ թշուառին: Բայց մերս տես եւ հասումն ժամանակիս, աւաղ եւ եղուկ զասողս, զի թէ Տեառն կատարի, եթէ ոչ առաւելու արդարութիւն ձեր, քան զդպրացն եւ զփարիսեցւոցն ոչ մատնէք յարքայութիւնն երկնից: ապայ այժմ գովելի են դպիրքն այն, զի թէպէտ ոչ եղեն հասու, զի քողքն ի վերայ կար, սակայն ընթեռնուին: Բայց այժմ եկեղեցականք փոխանակ Աւետարանին ընթեռնելոյ` տրտունջ եւ առաքելոյն բամբասք, եւ գործոցն գործք կորստականք, եւ կաթողիկեացն` ծաղր եւ շատախոսութիւն, եւ մարգարէիցն` ոչ ոք է ի խնդիր: Եւ փմխանակ սաղմոսէրգութեան` տգեղ բան եւ դատարկ, եւ թէ երգեմք սովորայբար եւ ոչ աստուածայհաճոյ, ըստ ասիցն Պաւղոսի, թէ միտքն անպտուղ է, եւ այս եւս յոլով, քան զսոյն, ըստ այնմ թէ Մին զհազարսն հալածէ, զի ի ճառելս <216a> իմում մին յիշելով հազար հազարն սուզանի:

Արդ, թէ այս չ[ա]փ հեռի եմք ի դպրացն արդարութեանց, ՉԽԱրդ կարեմք ապրել, եւ ոչ թէ միայն եկեղեցականքս է այս պատճառ, այլ եւ յարս եւ ի կանայս յիշխանս եւ յռամիկս, ի ծեր եւ ի տղայ եւ ամենայն չափայհասակ խնամով ի չարն է, որպէս թէ ամենեքեան խոտորեցան, եւ թէ խառնակեցան ի հեթանոսս եւ ուսան զգործս նոցայ: Եւ այս եղեւ, զի բանք սիրոցն հաստատեցաւ: Գիր ջնջեալն եւ մարդ չար յետին ժամանակիս: եւ արդ, աւաղ եւ եղուկ զիս, զի թէ բամբասն պարսաւելի է, ապայ ես, զի՞ եղեց, որ զամենայն ընդ բամբասանաւք արկի եւ ոչ զոք թող գովելոյն յիւրաքանչիւր սահմանս: Զի թէպէտ գոն, ոչ երեւին, որպէս ի մութ գիշերի, թէպէտ են աստեղք, այլ անտես են նոյն գունակ եւ այժմ, որպէս ասի ի գիրս սուրբս. Եթէ ոչ Տեառն թողեալ էր զաւակ եւ այլն, իսկ Սոդոմ նշան աշխարհի եղեւ եւ այժմ այն կատարի, թէ դիւրագոյն լինի Սոդոմայ, քան ազգիս:

Դարձեալ իմոյս կամաց, թէպէտ եւ բամբասացն կամեցայ, խրտնուլ, սակայն ի նոյն դարձեայ: Բայց գուցէ աստ <216b> անաւր հասցէ յանկարծակի ողորմութիւն առ ի բար[ձր]ելոյն, եւ զնսեմացեալքս վերըստին կանգնեսցէ, որպէս տեսնողն վկաեաց յետ ջնջայ գրին ոսկիայ կարգն, որ սովոր է զայս առնել ըստ աւետարանութեանն Պաւղոսի, թէ Ուր առաւել եղեն մեղքն, եւ առաւել լիցի արդարութիւնն ողորմութեամբն Աստուծոյ: Վսն որոյ այսմ բարեբարի եւ մրդասիրիշ հեզի եւ քաղցր Տեառն եւ արարչի զինչ մատուցանեմք տրիտուր, բայց միայն բան: Արդ, ի հրայգոյ բանաւորացն, որք են անդադար փառայբանիչք Սրբոյ Երրորդութեանն եւ ի ստորենայնոց գոյացութեանցս տ գլխնէն սկսեալ մինչեւ յոտն, յոտն, յառաջին մարդէն, մինչ ի վերջին, եւ ի շնչաւոր կենդանեաց եւ յանշունչ գոյութեանցս, յերկնաւորաց եւ երկրաւորացս, աւրհնեալ, գովեալ, փառաւորեալ, երկրպագեալ, անեղն եւ անսկիզբն անվաղճանն եւ անանցանելին, անշփոյթ միաւորութեամբն եւ անորիշ բաժանմամբն, Հայր եւ Որդի եւ Սուրբ Հոգին, ամէն եւ եղիցի:

Արդ, այսմ շահաւետ, բարի եւ աստուածային գանձարանիս, որ եղեւ մինչեւ ցայժմ, եւ լինի առ յապայ, մինչ ի սպառումն լուսաւորեացս, եւ բանն լուսաւորէ բիւրապատիկ քան զտեսս, որպէս կայծակնամաքուրն վկայէ, զի ի շահաւետ բարոյն, որ ի սմայ է ամբարեալ ոգոց փրկութիւն, մարմնոյ առողջութիւն, դիաւք հալածումն, մեղաց քաւութիւն, հիւանդաց <217a> աւաքու[մ]ն, (՞) յոյս է ակնկալութիւն յաւուրն ահեղի, եւ ամենայն աղտից, զոր յաւղն լինի, զոր ի ջուր եւ ի ցամաք պատահար շարժի, հերքումն եւ հալածումն ի սմանէ լինի:

Արդ, զայս ամենայն բարիայբեր աստուածայշունչ տառս տեսեալ սրբայսնեալ քահանայից հաւր Սիսիանոսի եւ որդոյ տէր Յուսամի, հանդերձ ամուսնաւք իւրանց, որ կոչին Թամար եւ Մեծմայր, որք փափաքմամբ եւ յաւժար կամաւք եւ մեծաւ յուսով ի նեղ եւ յանձուկ ժամանակի ստացան զսայ զաւակ ի Սիոն Ինքեանց ի վայելումն եւ յետամնաց ինքեանց եւ զաւակաց եւ յապագային բարեխոսութեան պատճառ, վասն ոգոյ փրկութեան եւ տեսանելոյ զՔրիստոս, եւ լսելոյ, թէ Եկայք առ իս եւ եւս հանգուցից զձեզ: Արդ ամենայգութն Աստուած, յորժամ գայ հայրական ճառաւքն ի պսակել զսուրբս իւր, ընդ նոսին պսակեացէ զարժանացեալ քահանայքն ԶՍիսիանոս եւ զտէր Յուսամն` հանդերձ ամենայն ազգայնաւք իւրեանց, որք ի վախճան են հասեալ` զհաւն եւ զհանիկն, զքահանայն Սերովբն եւ զայլ արեան մերձաւորսն, եւ որք արդիւնական ընծայիւք ի սմայ են ծախեալ: Ընդ նոսին զամենէսեան առհասարակ զքահանայսն եւ զաշխարհականսն, զկին եւ զտղայսն արժանի արասցէ անթառամ պսակին եւ անճառելի փառացն, ամէն եւ եղիցի:

Բայց գրեցաւ ի ձեռաց անարժան <217b> եւ փցուն յարհեստս, ոչ աւգտեալ յարուեստա[ւ]որէ, այլ մտաց յաւժարութեամբ, զխելաց զաւրութիւնս տանի, զի որպէս եւս բարի եղեալ յարարչէն ի չարն միտեցայ, նոյն գունակ սայ քան աստուածային, բայց ծրեալ անիմաստ, ոչ ի կամաց յաւժարութեանց, այլ ի սիրոյ հարկեալ կատարեցաք զխնդիր:

Արդ, աղաչեմ սիրովն Յիսուսի, զի զտառապեալս զՄաթէոս վարդապետս արժանի առնէք ի սրբայփայլ յաղաւթս ձեր, յիշել հանդերձ հոգեւոր հարբն իմոյ Պետրոսիւ, եւ ծնողսն մեր, եւ ասէք թէ` Տէր Յիսուս ողորմեայ նոցա ի քում գալստեանդ ամէն, եւ որպէս տայք, եւ ձեզ եղիցի:

Բայց գրեցաւ ի թվիս Հայկազեան տոմարիս ՉԽԱ (1292) յիշխանութեան բռնաւորաց այլադէմ եւ անողորմ ազգի, որ կոչի Թաթար, ի պիղծ ազգէն Քետուրայ, որ զաշխարհ ամենայն վասն մեղաց մերոց ընդգրաւեցին եւ այնչափ անայգորոյնք են եւ անգութ, զի եղբայր զեղբայր եւ հայր զորդի ի սուր սուսերի սատակեն, իսկ այցելութիւն ի Տեառնէ է գտանել:

Բայց յայս ամի աստուածայսաստ բարկութիւն վասն մեղաց մերոց եհաս քրիստոնէից, զի անիծեալ ազգն Մահմետի յարեաւ յԵգիպտոսէ եւ եկն հնարիւք կալաւ զանառիկն Հոռոմկլայն` զաթոռն հայրապետական, եւ սրբայփայլ կաթողիկոսն զտէր Ստեփաննոսն ամենայն սրբութեամբք գերի վարեաց, եւ զաշխարհն այն աւիրեաց, եւ զամենայն քրիստոնեայսն <218a> ի սուր եւ ի գերութիւն մաշեաց, մինչեւ զԹէոդ[ո]պաւլիս, զատ ի քաղաք Անոյն, զաշխարհն ամենայն աւիրեաց:

Բայց գրեցաւ ի գաւառիս, որ կոչի Վայոյ ձոր, յանապատիս, որ[կո]չի Աղաւ, ընդ հովանեաւ մաւրս Յիսուսի եւ Սրբոյն Գէորգայ եւ այլ սրբոցս, ի քահանայապետութեան նահանգիս տեառն Ստեփաննոսի հեղի եւ մարդայսիրի, եւ յիշխանութեան որդոցն մեծափառ իշխանաց Պռոշոյ` Պապաքին եւ Ամիր-Հասանայ:

Եւ ես Մաթէոս վարդապետ հրամանով եւ ձեռնտվութեամբ Ամիր-Հասանա շինեցի զտեղիքս միայբանայբնակ վանս, եւ շինեցի զեկեղեցիքս եւ զժամատունս: Բայց յայսմ ամի անվերանալի տրտմութիւն հասաւ, զի իշխանաց իշխանս մեր Ամիր-Հասան մահուամբ փոխեցաւ ի Քրիստոս, եւ ամենայն աշխարհ ի սուգ եւ ի տրտմութիւն անկան` Հայք եւ Վիրք, Ափղազք եւ Հոռոմք, զի թէպէտ որ իշխանաց իշխան կոչիւր, սակայն ի թագաւորաց անբաժանելի էր, որ յամենեցուն լսելիս հասեալ էր բարի լուր եւ համբաւ նորայ, որ հեռաւորքն որպէս ի մաւտոյ կոծ եւ աշխարումն կատարեցին: Բայց եթող տեղապահ զորդի իւր, որ կոչի Էաչի, որ ամենայն յաջողութեամբ բարգաւաճեալ էր, քանզ հայրն, զոր Տէր Յիսուս պահեսցէ զինք յամայրամս ժամանակաց, յարգոյ եւ բարգաւաճ փառաւք, ամէն:

Տէր Յիսուս Քրիստոս, յորժամ գաս հայրական փառաւք, ողորմեայ Սիսիանոսի եւ տէր Յուսամին, եւ ծնողաց նոցայ` ստացողաց աստուածայշունչ տառիս, եւ գծողին եւ ծնող <218b> աց նորայ, ամէն: Եւ որք յիշէք, յիշեալ լիջիք ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մերոյ, որ ողորմած է, ողոցմի ամենայն, հաւատացելոց ամէն, եւ նմայ փառք, պատիւ, գովութիւն, յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն եւ եղիցի:

բ

<101b> Զստացող սուրբ Աւետարանիս զսրբասնեալ քահանայսն Սիսիանոս հայրն եւ ըզնորածինն ի քահանայութիւն զտէր Յուսամն յիշեցէք յաղաւթս:

գ

<166a> Ո՜վ պատուական ընթերցող, զստացող սուրբ Աւետարանիս` զպատուական քրիստոսակիր քահանայսն զհայր Սիսիանոս եւ պատանեակն տէր Յուսամ յիշէք ի Տէր: Ընդ նմին եւ զանպիտան փցուն գծողն զՄաթէոս վվարդապետ աղաչեմ, աղաչեմ, յիշէք:

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 2848

Գրիչ եւ ծաղկող` Մոմիկ

Վայր` Նորավանք

ա

Փառք եռակի, եզակի, միաբուն, միասնական, երեք անձնաւորութեան եւ մի տէրութեան` Հաւր եւ Որդոյ եւ Սուրբ Հոգւոյն, որ արժանի արար զփցուն եւ զփանաքի գրիչս հասանել ի վերջին գիծս:

<315b> Հրամանաւ տերունի, որ միշտ գրչէ յականջս հասարակաց, թէ Գանձեցէք զձեզ գանձ անպակաս յերկինս, որ ոչ ցեց ուտէ եւ ոչ ուտիչ ապականէ, ստիպեաց զոմն ի դասէ երջանկաց, լուսերամ կրաւնաստանիս քահանա եւ կրաւնաւոր Յովհանէս վերձայնեալ, յորդիս յեկեղեցոյ, անդրանիկ եւ համակարգսն պայծառ, ի կղերսն նախագահ, իմացեալ զախցաւորիս, եւ բուռն հարեալ զմշտնջենաժառանգն, կամեցաւ ստանալ զաւակ ի Սիոն եւ ընտանիս յԵրուսաղեմ, այսինքն ի նորս եկեղեցի, եւ երանաւետ շնորհին արժանաւորիլ: Եւ բարեյորդոր փութով ստիպեաց զտկարութիւն ապիկար քարտուղարիս Մոմիկ կոչեցելոյ, դրոշմել ի քարտենի զգիծ եւ զնկար <316a> զաստուածեան քառառաջ վտակացն հոսմունս, որք մշտասահ կայլակաւք կենահրաւէր պայմանաւ զկիպիկոն ձեւ եւ դեմետրէի ոռոգեալ դաշնաւորեցին, եւ հրեղէն կաթլաւքն լուծին զհիւսային խըստաշունչ աւգոցն դառնադաժան կարծրութիւնն խաւարամած բնութեանս, եւ դարձան ընդոստ որոտմամբ հարաւասիք աւդով սաղարթաւորեալ պըտղաբեցին զանտաստանս ոգւոց, այսինքն զաւետապատում մատեանս յորից աւետարանչացն Մաթէի, Ղուկայ եւ Յոհաննու:

Զոր եւ իսկ ի սիրոյ բանագրեալ կամեցա լնուլ ըստ կարի զբարեյաւժար կամացն կարիս, յեցեալ յոյսն հասարակաց, զանձն ի գործ արկի, եւ եռեալ, յաւդեալ, յարմարեալ, յաւրինեալ, տառապեալ, գծագրեցի <316b> եւ բովանդակեցի, յամս աստուածապատիւ եւ հոգեւոր տեառն Ստեփանոսի Հայոց կաթողիկոսիեւ աստուածապահ թագաւորին Հայոց Հեթմոյ որդոյ Լեւոնի, յաշխարհակալութեան ընդհանուր աշխարհիս ազգին Նետողաց, յիշխանութեան այսմ նահանգի աւրինելոյն, եւ բարեպաշտին, գեղեցկածաղիկ երիտասարդին եւ քաջսպահիկ մենամարտին Էլիկումին եւ եղբարց իւրոց, որդւոց ամէնաւրհնեալ պարոնին աթաբեկ Տարսայինին, ի նահանգիս Սիւնեաց, ի գաւառիս Վայոց ձոր, ի փաբնակ եւ ի հոյակապ եւ ի հռչակաւոր մենաստանիս Նորավանս կոչեց[ել]ոյ, յարքունապատիւ գահոյս հայրապետութեան, գերափառ եւ մեծեպետիւ, հրաշազան, ամենաիմաստ հզաւր իմաստասիրի եւ բանիբուն րաբունապետի եւ արհիական քաւչապե <317a> տի եւ վերադիտողի տանս Սիւնեաց տեառն տէր Ստեփանոսի` առաջնորդի սուրբ ուխտիս, ընդ հովանեաւ երկնաճեմ եւ աստուածակերտ քաւարանացս, կարողութեամբ աւագ Սուրբ Նշանիս, եւ աստուածընկալ Սուրբ Խաչիս, եւ այլ բազմագումար սրբոցս, որք աննման գոլով իբրեւ զարեգակն ջահաւոր փայլեն յաշխարհիս Հայոց: Ի Նոր շրջագայութեանս ՄԹ (299+1084=1293), ի չորեքտասան յոբէլոնիս, ԽԱ Թվոց յաւելմամբ (14x50+41=1292), եւ ի Խթ ընտիքտիոնիս վե ցիւ աճեցեալ (1292), յեւթնեկ հարիւրիս եւ ի քառեկ տասնեկիս միակիւ պսակեալ (1292):

Եւ արդ, ահա նախագրեալ հայրս նազելի Յոհանէս եւ գղբայր իւր Թադէոս, ստացան զսա գանձ հոգեւոր եւ փարթամութիւն անկապուտ եւ անկշիռ, յիշատակ հոգոյ, եւ վայելք մարմնոյ, ի պէտս մաքրաբնակ անապատին եւ ցանկալի մենանոց <317b> ին, ի բնակութեանն իւրեանց Ուսոյքարոյ, որ պատւեալ էր եւ գովվեալ ի հին արանց սրբոց, որք եւ հնտակեր եւ խոտաբուտ կենաւք հրշտակացան եկւ անդէն հանգեցան ի քարաժայռ ձորակին եւ յանուշահամ աղբերականն, եւ եդին յարկեղ սուրբ եկեղեցւոյն իւրեանց Սրբոյն Գէորգայ: Վասն որոյ յերեսս անկեալ մաղթեմ զվայելողսդ եւ զհանդիպողսդ սուրբ աւետարանիս, անմոռաց յիշմամբ հայցել ի Տէր զթողութիւն մեղաց, եւ առնել արժանի աղաւթից եւ պատարագի զստացողքս սորա զՅովաննէս եւ զԹադէոս, զի թերեւս ի ձեռս ձեր գտցեն զողորմութիւն յաներեկ աւուրն դատաստանի ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մերոյ, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս, ամէն:

Յիշեսջիք եւ զբազմերջանիկ քահանայն զԴասապետն, որ ըստ մարմնոյ` ազգ եւ ըստ հ <318a> ոգոյ հայր եւ սնուցիչ: Ընդ նմին եւ զմայրն իւր զԾամոսկի, նայեւ զծնաւղս նոցա զՎանիկն եւ զՄաստունն, եւս առաւել զկիսաւրեայ տիաւք փոխեցեալն խեղճ մահամբ զկրտսեր եղբայրն իւրեանց զՅովասաբն, եւ յոլով կսկիծ եւ անմխիթար սուգ եթող տեսողաց եւ ազգայնոց իւրոց:

Այլ եւ ես տառապեալս Յովանէս եւ եղբայր իմ Թադեոս, որ ի բազում ամաց փափագէաք այսմ աստուածաշունչ մատենի, եւ ըստ ժամանակիս պատշաճի հարկեալ զոմն եղբայր սիրելի Մոմիկ անուն, բազմիմաստ եւ հանճարեղ յարուեստ գրչի եւ նկարագրութեան, որ եւ սայ ելից զփափագ եւ զարփումն սրտից մերոց, որ եւ Տէր Յիսուս յաւուրն աներեկի հատուսցէ սմա եւ լցուսցէ զտարփումն ոգւոյ իւրոյ:

Արդ, աղչեմք զամենեսեան, որք հանդի <318b> պիք այսմ մատենի, զվերասացեալ ծնաւղսն մեր եւ զայլազգայինս մեր` զքոյրսն մեր զՄամքան, եւ զՏաւսախն, եւ զԲազմոց, եւ զմիւս Բազմոց, եւ զհաւրքոյր իմ զՏաճար, եւ զհաւրեղբայրն իմ զԴմլիկն, եւ զամուսին իւր զՈսկի, եւս զհանիկս մեր զԾամոսկի եւ Բախտաւորն, եւ զմեզ զմեղապարտ ստացողքս Յովանէս եւ Թադէոս յիշման արժանի արարէք, եւ յոյսն արարածոց մեր յիշելոցս, եւ ձեզ յիշողացդ առհասարակ ողորմեացի այժմ եւ յանվախճան յաւիտեանս, ամէն: Այլ եւ ես թարմատար եւ անարիս ի սարկաւագս եւ անար: հեստս ի գրիչս Մոմիկ զերեսս ի մայր մածուցեալ աղաչեմ սղալանաց եւ խոշորութեանն անմեղադիր լինել, զի բեկ սրտիւ եւ թախանձեալ մարմնով գրեցաւ: Աղաչեմ եւս յիշել զբազմերեխտի ուսուցիչն իմ Յովասաբ կուսակրոն քահանայ:

բ

<20b> Տէր Աստուած Յիսուս քրիստոս, բարեխաւսութեամբ քո սուրբ չարչարանացն եւ սուրբ կենսաբեր յարութեանդ, ողորմեայ ստացողոց սորայ Յովանէս քաջաջան եւ բազմերջանիկ կրաւնաւորի, եւ հարազատ եղբաւր իւրոյ Թադէոսի, եւ ծնողաց իւրեանց, եւ մեղուցեալ ծնողիս, եւ քեզ փառք յաւիտեանս, ամէն:

գ

<147b> Քրիստոս Աստուած, յոյս արարածոց, զհուսացեալն ի քեզ զԹադեոս եւ զՅովանէս սրբասնեալ քահանայք յիշեալ ողորմութեամբ քո` բարեխոսութեամբ ծնողի քո եւ միջնորդութեամբ ծնողի քո, եւ միջնորդութեամբ ամենայն սրբոց քոց եւ սիրողաց: եւ ինձ անպիտան գծողիս եւ քեզ ընդ Հօր եւ ամենասուրբ Հոգւոյդ փառք, իշխանութիւնն եւ պատիւ, այժմ եւ յաւիտեանս, ամէն:

դ

<147a> Մոմիկ գրիչս:

***

ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ԳՈՐԾՈՑ ԱՌԱՔԵԼՈՑ

Երեւան 1363

Գրիչ` Յովասաբ

ա

<217a> Փառք անեղին եւ անծնին Հաւր, եւ Էածին եւ կուսածին արքաին Յիսուսի եւ համափառ պարգեւաբաշխ Սուրբ Հոգւոյն` ելողին եւ նոցունց էութէնէ յաւիտեան, եւ յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն:

Ի թուիս Հայոց ՉԽԱ (1292) գրեցաւ ՄեկնութիւնսԳործոց ձեռամբ փցուն եւ անպիտան, տխմար եւ գրաւէր, բազմաբիծ եւ յոքնամեղ Յովասաբի հրամանաւ եւ արդեամբք նազել[ի] եւ սրբազան, գերափառ եւ հրաշագեղ, ոգոմեծ րաբունապետին Յեսաեա, յաղագս վաելման անձին իւր եւ յիշատ[ակ] ծնողաց իւրոց եւ հոգեւոր ծնողին եւ աստուածազարդ մեծ վարդապետին Ներսիսի` փոխեց[ել]ոյն առ Քրիստոս: Զի Սուրբ Երրորդութիւնն Աստուած նոր նորոգէ, եւ արփահրաշ լուսով պսակէ եւ դասակից եւ փառակից արասցէ սուրբ եւ ուղղադաւան վարդապետացն զսոսա, ի յարկս լուսոյ խնամելով ամենայն հաճոացելոցն բարեխաւսութեամբ, ամէն եւ եղիցի:

բ

<218a> Տէր Աստուած Քրիստոս Յիսուս, բարեխաւսութեամբ ամենայն սրբոց եւ սիրողաց քո, ողորմեա ամենայն քրիստոնէից ի քեզ հաւատացե: լոց, եւ սրբափայլ ստացողի սորա, եւ եղկելի ծրողի, եւ մեր մեծ, առաքինի Մովսիսի, ամէն:

գ

<66b> Զլուսազարթ եւ զաստուածագործ տունկն զամենաբարի, զբազմերջանիկ սուրբ վարդապետն Յեսաի, եւ բազմաբիծ ծրողն եւ ծնողս նոցայ յիշեցէք ի Քրիստոս եւ Աստուած զձեզ յիշէ:

դ

Կոկող` Տիրացու

<218a> ԶՏիրացուս, որ բովանդակ զքարտէզս կոկեցի, յիշեցէք ի բարի:

***

ՎԱՍՆ ՄՈԼՈՐՄԱՆ ԶԱՏԿԻՆ ԲԱՆՔ

Երուսաղեմ 999, Պողարեան, Ցուցակ Գ, էջ 616

Հեղինակ՝

Վայր` Կիլիկիա

ա

<416> Յայսմ ամի գրութեան տառիս ի գաւառիս Կիլիկիոյ, էր թուականութեանս Հայոց ՉԽԱ (1292), եւ եկն եհաս ամն մոլորման, յորում գրեալ է թէ յոյնք մոլորին: Եւ մինչ ակն ունեաք յայլասեռից կրել մաքառումն, ի տանէ բուսաւ թշվառութիւն…

բ

Խմբագրող

Եւ արդ յայսմ ամի, որ է թուականութեանս Հայոց ՉԽԱ (1292), բանքս այս փոխեալ եղեւ յառաջին գրողն յորում գրեցաւ, եւ աստ երկրորդեցաւ, ըստ պատշաճի պիտոյից, զի զկնի եկելոցն յայտնի լիցի ստուգիւ: եւ զի փոխեալ էր ոմն զսա յառաջագոյն եւ պահեալ ի խզողացն, եւ մատոյց առ իս, եւ շնորհքն Աստուծոյ ի բազում կտակս փոխեցաւ յայսմ ամի, բազում յաւելուածաւք եւ արգասիւք աճեցեալ ի փառս Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ, եւ նկոյն եղեւ սատանայ: Եւ արդ վասնզի անձնիշխան է մարդ, եւ իւրաքանչիւր ոք ի կամս իւր հաճեսցի, եւ որք թիւրեսցին յուղղոյն ինքեանք ծանիցեն: Զի թէ գովելի է գործն զոր առնեն, ապա մէք պատուոյ եւ մեծարանաց էաք արժանի, զի զգովութիւնս ինքեանց արձանացուցաք, եւ եղաք նոցին Ագաթանգեղոս. եւ գրեցաք զգործըս նոցա: Իսկ եթէ նախատանաց արժանի է զոր գործեն, ընդէր յամառին եւ զստութիւն իբրեւ զճշմարտութիւն իրաւացուցանեն: Այլ նոքա զիւրեանցն գրեցին, զոր ախորժել, իսկ մեք ի բանս սրբոցն յեցեալ, եւ որչափ կար իցէ յաւելցուք ի սոյն շնորհաւքն Քրիստոսին, որ է աւրհնեալ յաւիտեեանս, ամէն:

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

«Արարատ», 1876 թ, էջ 410-414

Գրիչ` Շմաւոն

Վայր` Խոտակերաց Սուրբ նշան

ա

Շնորհաւք արարչին էիցս, տիրական տառս յանկեցաւ,

Մատամբ մեղուեալ անձին, որ Շմաւոն անուն կոչեցաւ,

Այս քառավըտակ աղբիւրս, որ յանհուն ծովէն հոսեցաւ,

Որով զմայլեալ սեռս բանական, բերկրեալ խրախացաւ:

Նստեալ ի գահոյս մեծ արքունական, հրճուեալ պանծացաւ,

Ի զարմից խնդրեմ նորոյս Սիովնի, որ առ մեզ գետքս այս հոսեցաւ:

Եթէ հանդիպիք սմին տեսութեան կամ գաղափարաւ,

Առ Տէր պաղատիք վասն իմ, որ սովաւ ձեր Հայր կոչեցաւ:

'Ի ի քոյս վերստին դառնայ ի յադին, ուստ վարատեցաւ,

Երգել հոգեւոր նուագ, որ Յիսուսի որդիացաւ,

Տաւնել հրճուանօք ընդ ձեզ ի տան տեառն որ հաստատեցաւ:

Ա՜հ թէ հանդիպէր բայիս կատարումն, որ գծագրեցաւ,

Բախեալ հրճուանայր անձն իմ փրկութեամբն, որ պարգեւեցաւ:

Արդ, աւրհնեալ է Հայր Աստուած, որ սիրով ի մեզ գթացաւ,

Նոյն եւ բարերար Որդին, որ Փրկիչ մեզ երեւեցաւ,

Սրտիւ գոհութիւն Հոգւոյն, որ կրկին ջրով զմեզ ծնաւ:

Անդերձ լուսեղէն ոգեցոյց, եաւթնարփ փառաւք փայլեցաւ,

Յերկինս ճանապարհորդեաց ընդ որ քարոզն մեր ընթացաւ,

Սէրս բերկրեցաւ մարդկան տեսութեամբն որում ցանկացաւ:

բ

Փառք ամենասուրբ Երրորդութեան, եռակի անձնաւորութեանն եւ եզակի տէրութեանն, Հաւր եւ Որդոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ, որ ետ զօրութիւն տկարութեան իմոյ հասանել ի վերջին գիծ Աստուածային տառիս, ի թուաբերութեան Ասքանազեան ազինս ՉԽԱ (1292), ի հայրապետութեան Հայոց տեառն Ստեփաննոսի, եւ ի թագաւորութեանն Կիլիկեցւոց եւ Հայոց Հեթմոյ, որդւոյ Լեւոնի քրիստոսասիրի եւ բարեպաշտի, եւ յիշխանութեան մերոյ նահանգիս մեծ սպարապետացն Պապաքին եւ Էաչոյ, որդւոյ եւ թոռին մեծին Պռոշայ, ժառանգք իշխանութեան ամենօրհնեալ ցեղին Խաղբականց, զոր պահեսցէ զնոսա Տէր Յիսուս քրիստոս յայսըմ կենցաղումս ամրածածուկ աջովն իւրով ի մէջ այլասեռից ազանց` իբրեւ արձան անդրդուելի ի մէջ ծովու, մինչեւ ի խորին ծերութիւն, յաստեացս փոխմանն անսպառ ուրախութեանցն եւ երկնից արքայութեանն արժանի արասցէ:

Եւ եղեւ կատարումն սուրբ Աւետարանիս` յայսըմ բազմավրդով եւ դաժան ժամանակիս, զի լուծ անողորմ եւ խիստ պահանջողաց էին ծանրացեալի վերայ մեր, որ ունելով թագաւոր եւ առաջնորդ քրիստոսադաւան` այլ մանաւանդ քրիստոսատեացք եւ ծարաւի արեանց երկրպագուացն Քրիստոսի: Այլ եւ ներող զօրութիւնն Աստուծոյ պահեաց սակաւ իշխանս յազգէս մերմէ, արիք եւ քաջք ի պատերազմունս եւ նոքաւք նուաջէր զազգս Հայոց: Յորոց մի էր նոցանէ մեծ սպարապետն տանն Աւագին, որդւոյ Իւանէ մեծ աթաբեկին, որ կոչէր անուն նորա Ամիր Հասան, որդի մեծին Պռոշա թագաշուք իշխանին:

Եւ իբրեւ նորին զօրութեամբն, զոր շնորհեալ էր նմա Աստուած, սակաւ մի հովանացեալ էաք ընդ սաղաւթ իշխանութեամբ նորա, եհաս ի վերայ մեր պատուհաս յԱստուծոյ, եւ բարենշանն մեր Ամիր Հասան` կոչեցաւ ի կոչողէն ընդ հասարակաց բնութեանս մերոյ ճանապարհ, եւ եթող կոծ աշխարհիս մերոյ եւ զօրաց իւրոց: Այն որ ի բազում պատերազմունս արիաբար հանդիսանայր, եւ քաջապէս զթշնամիք Խաչին Քրիստոսի դիաթաւալ յերկիր կործանէր, եւ քաջ անուն անձին եւ ազիգին ժառանգէր, եւ պարգեւս եւ պատիւս ի թագաւորացն ընդունէր յազգէն Նետողաց, որ բռնացեալ ունէին զաշխարհս բազումս, տիրեալ ծովէ ի ժամ, որոյ յորջորէր անուանք նոցա` Հուլայու, եւ որդւոյ նորին` Ապաղա: Այնպէս սիրեցայ էր ի նոցանէ վասն արիական քաջութեան եւ խոհեմութեան իւրոյ, մինչեւ զինակիր եւ յառաջադէմ լեալ յամենայն գործս արքունի: եւ յանձնէ իւրեանց բազում անգամ զարդարեցին զնա ոսկեհուռ դիպակաւք եւ կամար ոսկեղէն ընդելուզեալ ակամբք մարգարտօք` կապեալ ի մէջս նորա, եւ այնպէս շքեղութեամբ ճոխացուցանէին զնա: եւ նա առաջանայր աւրըստօրէի գործ քաջութեան, եւ յամենայն պատերազմունս անուանի լեալ ի համադասան, մինչեւ լուր համբաւոյն նորա տարածեցաւ ընդ աշխարհս բազումս, որ եւ եհաս մինչեւ լուր համբաւոյն նորա տարածեցաւ ընդ աշխարհս բազումս, որ եւ եհաս մինչեւ յաշխարհն Հռովմայեցւոց եւ Յունաց:

Այլ եւ գեղեցիկ հասակ նորա եւ զանհամեմատ տիպ պատկերի նորա` ոչ կարեմ ընդ գրով արկանել: Նաեւ զբարբառ բերանոյ նորա եւ զկորովութիւն բանից նորա` ոչ բաւեմ պատմել, զի լի էր աստուածատուր շնորհաւք: եւ մինչ հրճուեաք բերկրանաւք, որք էաք ընդ իշխանութեամբ նորա, խրատեաց զմեզ Աստուած, եւ մինչ չեւ էր հասեալ ի հասակ ծերութեան` փոխեաց զնա յաստեացս բարի խոստովանութեամբ, եւ եթող զմեզ որբ, զոր Տէր Աստուած փոխանակ այսմ կենցաղոյս` զանվախջան կեանսն եւ զանսպառ ուրախութիւնսն շնորհեսցէ նմա, եւ պակասութիւն ժամանակի տացէ որդւոյ նորին Էաչոյ եւ եղբօր նորա Պապաքին, եւ պահեսցէ յամերամ ժամանակս մինչեւ ի խորին ծերութիւն:

Եւ մինչդեռ յայսմ տրտմութեան վարանեալ կայաք` եհաս ի վերայ մեր եւս վեհագոյն սոգ հաւատոյ, մինչեւ արար մոռացումն սգոյ առաջնոյն, զի զհռչակելի դղեակն, որ կոչի Հռոմայական կլա` որ էր ի վաղուց հետէ կարգեալ աթոռ եւ տեղի ապաստանի հայրապետացն Հայոց, վասն բազմութեան մեղաց մերոց` մատնեալ եղեւ թագաւորին Եգիպտացւոց: Եւ իբրեւ արիւնախանձ գազան յարձակեցաւ ի վերայ հաւտին Քրիստոսի, եւ զամենեսեան` զառնէ մինչեւ ցկին եւ ի ծերէ մինչեւ ցերիտասարդ առ հասարակ` յապականութիւն եւ ի խողխողումն սրոյ մատնեցին, եւ զսըրբասնեալ հայրապետն մեր Ստեփաննոս, հանդերձ սրբազանիւք քահանայեաւք եւ սարկաւագօք, դպրեաւք եւ կղերիկոսօք ի գերութիւն վարեցին, եւ զսպասք սրբութեան արարին խրախան հարճից եւ մանկանց իւրեանց, զոր տէր Աստուած հատուսցէ նմա փոխարէն, եւ ինքն լինիվրէժխնդիր ծառայից իւրոց, առցէ զիշխանութիւն նորա եւ տացէ ազգաց քրիստոնէից, զի մի փքացեալ խրոխտասցէ ի վերայ եկեղեցոյն Աստուծոյ, բարեխոսութեամբ սրբուհոյ Աստուածածնին, եւ ամենայն սրբոց, եղիցի, եղիցի:

Յայսմ դառն ու դաժան ժամանակիս եղեւ զրաւ լուսաճէմ տառիս: Արդ, ո՜վ մանկունք Նոր Սիովնի, մի անյուսութեամբ վարանիք, այլ յուսով ճգնեցարուք եւ աւուրն ուրախութեան ակն կալջիս: Զի եմք որպէս ծննդական եւ ժամանակ է երկաց, եւ ճչիցեմք առ ցաւսն: Եւ յորժամ ծնանիցեմք զհոգի փրկութեան` ոչ եւս կործանիցեմք, կործանիսցինանօրէնք երկրի: Յայժամ յարիցեմք մեռեալքս ի ծառայութենէ նոցա եւ ի գերեզմանէ նեղութեան, վասն զի ցաւղ ողորմութեան բժշկեսցէ զմեզ, բայց երկիրն անբարշտաց սատարեսցի ըստ մարգարէին բանի: Այլ զի փողն Տարսոնացի այսպէս կոչէ ասելով, Յուսով ցնծացէք, Տեառն ծառայեցէք, աղաւթից ստէպ կացէք զի ժամանակ ծառայութեան մերոյ կատարեսցի, քանզի մերձեալ է օր փրկութեան մերոյ, զի արժանի եղիցուք տեսանել զգերողսն տաճարի Աստուծոյ մերոյ, գերեալք ի մէնջ, եւ ի միասին հըրճուանաւք փառաւորեսցուք զՔրիստոս, որ վրէժխնդիր լինի ծառայից իւրոց, որ է օրհնեալ յաւիտեան:

Եւ գրեցաւ տառս աստուածային ի գաւառիս Շահապունեաց, ի միաստանիս, որ է մերձ յամենաւրհնեալ եւ յաստուածապահ գեղաւս Ոծոպի կոչեցեալ, ընդ հովանաւ սոսկալի եւ սխրագործ նշանացս, Խոտակերաց եւ Խիկարաց, եւ սրբոյ տաճարիս մաւր լուսոյ Սրբոյ Աստուածածնիս, եւ այլ հանուրց սրբոցս, ձեռամբ յոգնամեղ եւ փցուն գրչաւորի Շմաւոնի, առ ի յիշատակ ինձ եւ ծնողաց եւ եղբարց իմոց` ի խրախութիւն եւ ի հրճումն մանկանց սորա: Եւ ըստ կարի իմում զարդարեցի ոսկով եւ արօծաթով, ոսկեգիծ դրուատով եւ ծաղկերանգ գունով, եւ պաճուճեցի` ներքոյ եւ արտաքոյ, ընտելուզեալ քարամբք պատուականաւք եւ լուսափայլ մարգարտօք ըստ աղքութեան իմում: Արդ, աղերսիւ ժտեմ, ո՜վ դասք լուսերամից` դիմօք մածեալ յերկիր հուպ առ գարշապարս ձեր, որք հանդիպիք վերծանութեան սորա եւ կամ գաղափարի` սղալանաց սորա եւ թէ իցէ անարհեստ ինչ, սիրով հոգւոյն ուղղեսջիք եւ անմեղադիր լինիցիք, զի այդչափ (է) կարն իմում նուաստութեան: Զի կարի յոյժ վշտացեալ էի հոգւով եւ ցաւագնոտ անձամբ երկու կողմամբ, հոգւով ասեմ եւ մարմնով եւ ի յոլով սմա թէ կարասցէ հանել յանկ, առաւել քան զմետասան ամ վասն չքաւորութեան իմոյ, որ ոչ կարէի պատրաստել զնիւթ սորա, ոչ զոք ունելով աւգնական:

Յորժամ հանդիպիք` յիշեսջիք ի Քրիստոս ծնողսն իմ` զԻւանի եւ Շահրազատն, եւ զհարազատն իմ զՈվաննէս, որ ի ձեռն սրոյ ելաւ յաշխարհէս յազգէն Նետողաց, զոր Տէր Յիսուս Քրիստոս բարեխօսութեամբ ամենայն սրբոց խառնեսցէ զարիւն նորա ընդ արեան մարտիրոսուսացն եւ թողցէ զամենայն յանցանս նորա: Նաեւ զորդեակն զհոգեւոր զՈվհաննէս սարկաւագ, սրբոց սարկաւագացն նմանակակից եւ պսակակից արասցէ, այլեւ զեղբարսն իմ եւ քոյրսն եւ զամենայն արեան մերձաւորսն յիշման արժանի առնիջիք: Նաեւ զդասս եղբայրութեան այսմ անապատի` զառաջնորդ սորա եւ զփակակալ, զծերսն եւ զմանկունսն եւ զմիաբանեալսն յայսմ քաւարանի: մի ձանձրանայք ասելով. Տէր Յիսուս Քրիստոս ողորմեա գրչաւորի սորա Շմաւոնի, եւ ամենայն վերագրելոց ի սմա, եւ ամենայն աւգնականաց սորա, եւ թող նոցա, զսղալանս նոցա, միջնորդութեամբ մարմնոյ եւ արեան քո անարիւն զենմանն, եւ այսմ լուսաւոր եւ աստուածախօս Աւետարանիս, զի ամենեքեան առ հասարակ արժանացեալ փառաւորիմք զքեզ ընդ Հօր եւ ընդ հոգւոյ Սրբոյ, այժմ եւ միշտ եւ յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն, ամէն: Այլ եւ Պաւղոս որդեակ եւ եղբայր, որ եւ շնորհեաց տեղի ընդ հարկաւ տան իւրոյ` առ ի գծագրել եւ ի նկարել զաստուածային տառս` տացէ նմա Տէր ընդ յարկաւ իւրով տեղի անուանի` փոխարէն սիրոյն նորա, զոր խոստացաւ սիրողաց իւրոց, որ է աւրհնեալ յաւիտեան:

գ

Ո՜վ Տէր Յիսուս Քրիստոս, որ կնոջն մեղուցելոյ շնորհեցեր զյանցանս նորա եւ ոչ դատապարտեցեր, շնորհեա եւ մեղուցեալ ծառայի քո Շմաւոնի զյանցանս նորա, եւ մի դատապարտէր զնա յորժամ գաս փառաւք հայրենի, զի արժանասցէ շնորհիւ քո, աւրհնեալ քեզ ընդ Հաւր ընդ Հոգոյդ Սրբոյ յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն:

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 6273, (1279 թ. ), Փիրղալեմեան, Նշխարք, էջ 56a

Ստացող` Դաւիթ Տաթեւացի

Ի թուին Հայոց ՉԽԱ (1292), ես նուաստ ոգի Դաւիթ վարդապետ Տաթեւացի, քեռորդի տէր Սողոմոնի Սիւնեաց եպիսկոպոսի, ստացայ զսուրբ Աւետարանս զայս ի հալալ ընչից իմոց հարիւր դահեկան ի Շմաւոն գրագրէ, յիշատակ հոգւոյ իմոյ եւ ծնողաց եւ եղբարց իմոց Յովհաննիսի… եւս եւ տէր Սողոմոնի վարդապետի մերոյ եւ ուսուցչին` արհեպիսկոպոսին:

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Քիւրտեան Հաւաքածոյ 29

Գրիչ` Սիմէոն

Վայր` Արճեշ

<269a> Արք աստուածային սիրոյն փափագեալ հետեւին, միշտ յարազուարճ բերկրանաւք խորհին յաւրենս տեառն ի տուէ եւ ի գիշերի: Ըստ նմին աւրինակի, սրբասէր եւ իմաստուն այրս Փոխանակ միշտ եւ հանապազ բորբոքեր ի սէր սուրբ, եւ տիեզերաքարոզ քառաւտակ սուրբ Աւետարանացս: Եւ ըստ բնաւոր բարուց բարւոյն, ախորժակ կամաց, մեծաւ տենչամբ ստացաւ զսա անջնջելի ար\\\ի մխիթարութիւն անձին, եւ ի յոյս փրկութեան: Եւ ես յոգնամեղս եւ փցունս ի գրչաց Սիմէոն նուաստ քահանա, տեսեալ զփափագ եւ զսէր սորին յանձն առեալ, ըստ իմում կարի յանգ հանեալ, կատարեցի զխնդիր սորա շնորհաշք եւ ողորմութեամբ Աստուծոյ ի թուականիս Հայոց ՉԽԱ (1292), ի հայրապետութեան Տառն Ստեփփանոսի, եւ ի թագաւորութեան Հեթմոյ, ի մայրաքաղաքս Արճէշ, ընդ հովանեաւ Սրբոյն Գէորգաայ, եւ մաւր լուսոյ Աստուածածնի:

Արդ, աղաչեմ զամենեսեան սիրովն Աստուծոյ զընթերցողաւսդ եւ զլսաւղսդ, յիշման արժանի առնել վերոյասացեալ պատուական առնս Փոխանակ` ստացաւղդ տառիս եւ զծնաւղսն իւր, եւս առաւել ի ժամ սուրբ եւ սոսկալի պատարագին, զի արժանասցին ողորմութեան ի Քրիստոսիէ Աստուծոյ մերոյ: Յիշել աղաչեմ եւ զայնոսիկ, որ առիթ են բարեաց մերոց, զի ողորմածն Աստուած ըստ միոյ հարիւրապատիկ հատուսցէ նոցին:

Ընդ նոսին եւ ես` ամենամեղս ի գրչաց Սիմէոն, յերեսս անկեալ աղաչեմ յիշել եւ զիմս անարժանութիւն, եւ ծնաւղսն իմ` զհանգուցեալսն ի Քրիստոս, եւ զնախնիս իմ, եւ զայնոսիկ որք սսատարեցին եւ աւգնական եղեն ինձ յայս գործ:

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 6387

Գրիչ` Ստեփանոս

Վայր` Արճէշ

ա

Փառք յարուցելոյն ի մեռելոց, որ արժանի արար հասանել յաւարտումն աստու ածախաւս հրամանաց, որ կոչէ բարձր քարոզութեա[մբ] <264b> ամենայն տիեզերս եւ արկեալ ես[ղ]ան հոգեոր առ ի կերակրել զհոգի եւ զմիտս հաւատացելոց, որ է բժիշկ ողջաց եւ հիւանդաց, լցուցիչ ծարաւելոց արբուցանել զընթանիւր տիեզերս, եւ նորագիչ եկեղեցայց քրիստոնէից, որում երկրպագելով փառաւորեսցի ընդ Հաւր եւ Հոգոյն Սրբոյ, ա[յ]ժմ եւ ան[ս]պառ յաւիտեանս, ամէն: Ո՜վ սրբասնեալ եղբայրք եւ բաշխողք մարմնոյ եւ արեանն Տեառն, զանարժան գրողս, որ չեմ արժան ի տեսանել սուրբ եւ զսոսկալի աստուածաբարբառ կտակս, աներկեղաբար մերձեցա եւ ծրագրեցի զսուրբ Աւետարանս ըեդ հովանեաւ Սրբոյն Գեորգա զաւրավարին:

Գրեցաւ ի մայրաքաղաքիս Արճէշ, ձեռամբ <265a> բազմամեղ անարժան գրչի սուտանուն քահանայի որոյ Ստեփանոս ճանաչի: Աղաչեմ զամենեսեան սիրովն Աստուծոյ, յիշելոյ արժանի առնել զանարժանս եւ անմեղադիր լինել խոշորութիւն գրիս, զի ի զբազում մեղաց եւ յանարվեստ գործոյս կուրացել եմ մտաւք, այլ իմ յոյսն ի Քրիստոս է եւ ի նորին կամարարքդ, զի թողութիւն շնորհել ձեզ իմոյ անարժանութեան, ո՜վ սուրբ եղբարք, եւ ձեզ տացէ ողորմութիւն յաւուրն յետնումն ուր բանք սպասին եւ գործք թագաւորեն, որպէսզի արժանի լիցուք զերծանել մեզ եւ ննջեցելոց մերոց յահագին տանջանացն, մաղաւթաւք սըրբոց եւ սիրողաց Քրիստոսի: Աղաչեմ ձեզ, ո՜վ մանկունք Նոր Սիոնի, յիշեցէք զՍտեփաննոս, եւ զծնողսն իմ, եւ եղբայրս իմ, եւ զՍարգիս քահանայ, եւ Աստուած զ <265b> [ձեզ] յիշէ, ամէն, ամէն:

Գրեցաւ ի թվին ՉԽԱ (1292), ի ժամանակիս դառն եւ դժնդակ, որ վասն բազում մեղաց մերոց զաւրացան այլազգիք ի վերս քրիսստոնէից եւ աւար հարին զաթոռ հայրապետութեան մերոյ զՀոռոմ[կլ]այն, վասն մեղաց մերոց:

բ

Ստացող` Խաչէրէս

Եւ ես մեղաւոր եւ [ա]նարժան ծառայս Խաչէրէս կոչ[ե]ցեալ ի յիմ խալալ արդենցն, զոր Աստուած իմ հոգուս բաժին էր պատրաստել, գնեցի զսուրբ եւ զտիեզերաքարոզ Աւետարանս յիշատակ ինձ, եւ ծնողաց իմոց` աւտարին եւ մաւրն իմոյ Խաթունկան` տարաժամ ննջեցելոց ի Քրիստոս, եւ եղբարց իմոց Մարտիրոսին, եւ զաւակաց իւրոց Պարոնշահին եւ զաւակաց իւրոց, քեռն իմոյ մինաին եւ զաւակաց իւրոց, եւ ետու զսուրբ Աւետարանս ի դուռն Սուրբ Ս[արգսի] զ[աւր]ավարին:

գ

Կազմող` Պաւղոս

<73b> Քրիստոս Աստուած իմ ամէնակեցուց յարութեամբդ ողորմեայ ըստացողի սորայ եւ գրողին, ամէն: Խաչէրեսին եւ ծնողաց իւրոց: Եւ վերջին կազմողս սուրբ Աւետարանիս զՊաւղոս սուտանուն յիշեցէք եւ Աստուած ողորմի ասէք:

***

ԺՈՂՈՎԱԾՈՅ

Երեւան 4211

Գրիչ` Մարգարեկ

ա

Փառք, փառք փառք քեզ Քրիստոս Աստուած, յոյսդ իմ, որ ետուր ինձ զաւրութիւն հասանել ի վերջին գիծ գրոյս, զքէն գո[հա]նամ Տէր:

<527b> Որպէս փափաքեն ճանապարհորդք յա[ւթ]եւանս ժամանել եւ [ցա]նկան նաւավարք ի նաւահնգիտստն անկանել, մանաւանդ յորժամ դիպեսցի նաւուն անկանել ի մէջ ալէկոծութեան ծփմանց ջուրց ծով[ուն եւ] թէ լիցի զերծանել նաւուն ի ցամաք` անկանի նաւավարն երեսս առաջի Աստուծոյ եւ մեծապէս գոհանայ զԱստուծոյ, որ ապրեցոյց զինքն եւ զորս ի նաւին, հանդերձ նավաւն եւ եհան յանդորր: Այսպէս եղեւ եւ ինձ մեղուցելոյս ի գրել սուրբ մատենիս, զի ձեռն ի գործ արկի գրել ի յապահով աւ[ու]ս, եւ յորժամ մխեցայ ի գիրս, յարեան ի վերայ [մ]եր պատերազմունք եւ խռովութիւնք ամենայն ուստեք եւ շուրջ եղեն զմեաւք երկունք մահու:

Եւ պաշարեցին զմեզ թշնամիք մեր եւ նեղէին զմեզ յամենայն կողմանց: Եւ ոչ ուստեք գոյր ակնկալութիւն փրկութեան, բայց թէ ողորմածէն Աստուծոյ, որ ամենայնի է հնարաւոր եւ Տէր: զի ըստ յաճախելոյ մեղացն մերոց եղաք նախատինք ամենայն ազգաց եւ այպն կատականաց այլասեռից Հաքարացւոցն ասեմ եւ իսմայելացւոցն, եւ ի դէպ է մեզ ձայնակցել ողբոց եղից մանգանցն, որ ի Բաբելոնի հնոցն, եւ ասել. Ոչ գոյ ի ժամանակն յայսմիկ իշխան, մարգարէ եւ առաջնորդ, զի վասն բազմանալոյ չարեաց մերոց <528a> որ պահէրն զմեզ, անտես արար եւ մատնեցաք ի ձեռս թշնամեաց մերոց անաւրինաց խստաց եւ ապստամբողաց ի ձեռս թագաւորի անաւրինի եւ չարի, քան զամենայն երկիր: Զի յայսմ ամի, որ է ՉԽԱ (1292) Հայոց թագաւորութեանս, առեալ եղեւ յանաստուած Հագարացւոցն աստուածապահ եւ եւ անառիկ դղեակն Հոռոմկլա, եւ սուգ անմխիթար տարածեցաւ յընթանուր եկեղեցիս քրիստոնէից, զի զտաճարքն աստուածաբնակ, որ անդ` քակեալ քանդեցին, եւ զսեղանն սուրբ կործանեցին, եւ զբազում եւ զերեւելի կահ սպասուք սուրբ տաճարացն, զոր առաջին սուրբ կաթողիկոսքն եւ բարեպաշտ թագա[ւոր]քն էին շինեալ, առեալ ի պիղծ եւ ի զազիր ձեռս իւրեանց, պղծեցինեւ առեալ գերի վարեցին զաջ Սուրբ Լուսաւորչին մերո զՍրբոյ Գրիգորի եւ զՍուրբ Նշան զՎանկոյ հաւրն խաչն, եւ այլ սրբութիւնք բազումք եւ զսուրբ կաթողիկոսս զընտրեալն ի բազմաց զտէր Ստեփաննոս, եւ եպիսկոպոս եւ քահանայս եւ սարկ[աւ]ագունս եւ այլս, կանայս եւ մանգունս անթիւ[ս] եւ հեղին բազում արիւն քրիստոնէից, որք էին բազումլ յուխտէ եկեղեցոյ` եպիսկոպոսք, քահանայք, սարկաւագունք, միայնակեացք եւ աշխ[ա]րհի երիցանի եւ աշ[խա]րհականք, արք եւ կա[նայք] բազումք յոյժ յոյժ, [որք] սրախողող եղեն յանա[ւրին]աց, վասն սուրբ հաւատոյս, որպէս ի հնումն Մակաբայեցիքն, զոր մեզ անկ է ասել ողբալով ընդ Դաւթի մարգարէին:

«Աստուծ, մտին հեթանոսք ի ժառանգութիւն քո,

պղծեցին զտաճար սուրբ քո:

Արարին զԵրուսաղէմ որպէս խուղս մրգապահացաց,

արկին զդիակունս ծառայից քոց` գէշ թռչնոց երկնից,

եւ զմարմինս սրբոց քոց գազանաց երկրի:

Հեղին զարիւնս նոցա, որպէս զջուրս շուրջ զնորս

Երուսաղէմաւ, եւ ոչ ոք էր, որ թողէր զնոսա:

Եղաք մեք նախատինք [դր]ացեաց մերոց, ծաղր ու այպն կատականաց [ա]յնոցիկ, որ շուրջ էին զմեւք»:

Եւ դարձեալ յուսով [հ]առաչմամբ զաղաւթից [բու]ռս հարկանել եւ ասել. Լման ասա զտունքն ի վճար:

«Մինչեւ յե՞րբ, Տէր բարկանաս դու իսպառ, բորբոքեսցի որպէս հուր նախանձ քո: Հեղ զբարկութիւն քո ի վերայ…

Մի յիշեր զմեղս մեր զառ[աջինս]…

Աւգնեա մեզ, Աստուած փրկիչ մեր…

Տէր, փրկեա զմեզ եւ քաւեա…

Մի երբեք ասասցեն ի հ[եթանոսս]…

Այլ յայտնի ինչ լիցի ի վե[րայ]…

Մտցէ առաջի քո հեծու[թիւն] …

Հատոյ դրացեաց մերոց է[աւթնապատիկ]…

Մեք ժողովուրդք եւ [խաշն արաւտի]…»

Եւ այս մինչեւ ցայս վայր:

Բայց երկիրս Կիլիկեցւոց ի տուէ եւ ի գիշերի դողայր յահէ գալըստեան անաւրինին: Եւ արդ, եթէ բաւանդակ ազգս պատմողք լինին` չկարեն զորպէսն ասել զնեղութեանց ժամանակիս, որ եկն ի վերայ ազգիս Հայոց, այլ սակաւս փոքրս ի շատէն բաւական է իմաստուն վերծանողացդ:

<529a> Արդ, յայսմ վշտաբեր ամի, որ է ՉԽԱ (1292) թուին, մակաքայլողն ստորնայնոյս եւ որ ի սմա բերի Սիմէոն հոգելից ձեր եւ անբիծ քահանայ, յիշելով զբաննմարգարէին, թէ Երանի որ ունիցի զաւակ է Սիոն, եւ ցանկացեալ Մեկնութեան սուրբ տառիս, որ է առակքն Սողոմոնի, զոր բացափայլ մեկնեալ է սուրբ եւ մեծ վարդապետն եկեղեցւոյ, տէր Ներսէս եպիսկոպոսն Տարսոնի, զի ի կեանս յայս ընթերցմամբ մխիթարեսցի եւ ետ ելիցն իւր աստ` լիցի իւր եւ ծնողաց իւրոց յիշատակ ի դուռն եկեղեցոյ:

Եւ արդ, երեսս անկեալ իմ առ ոտս ամեենեցուն ձեր, որ պատահէք գրոցս որպէս եւ իցէ, յիշեցէք սրտի մտաւք սուրբ յաղաւթս ձեր զՍիմէոն, եւ զծնողսն իւր, եւ զամենայն համազգիսն իւր` զկենդանիս եւ զվախճանեալսն: Նա եւ զմեղուցեալն զՄարգարեկն. որ աշխատեցա[ւ ի գրելն եւ զննջե[ցեալ]սն իւր յիշես[ջիք]:

Յիշ[եսջիք] յաղաւթս ձեր զՊաւղոս եւ զՄարգարէ ընտրեալ քահանայք, եւ զննջեցեալսն նորին, զի եւ դուք, որք մեզ վ[երա]գրելոցս յԱստուածոյ ողորմութիւն խնդրէք, եւ ձեզ որ յիշեքդ, եւ մեզ որ յիշեմք ի ձենջ, ողորմեսցի Քրիստոս Աստուած յոյսն մեր յիւր միւս անգամ գալըս[տ]եանն, ամէն, ամէն:

Յիշեցէք եւ զՎասիլ սարկաւ[ագ] ի Տէր, եւ ինքն, որ Տէրն [է] փառաց Քրիստոս Յիսուս աւրհնեալ է սուրբ հոգուն յաւիտենից յաւիտեան: Աղաչեմ չլինել մեղադիր խոշոր[ութեան] եւ սխալանաց գրիս, զի կար մեր [այսչափ էր]:

բ

<96a> Զպատկառելի հայրն իմ ըստ հոգոյ եւ զամէներախտաւորն իմ զՍիմէոն քահանայ` զստացող գրոցս, եւ զծնողսն իւր աղաչեմ յիշել ի Տէր եւ ասել իւրեանց Աստուած ողորմի: Նաեւ զտխմար գրիչս զՄարգարեկս եւ զիմսն յիշեցէք նոյնպէս, ո՜ աստուածասէրք ընթերցողք եւ լսողք, որով եւ դուք ի նոյն յիշումն ամէն, եւ որ զամէնն ասէ-ամէն Ռ (1000) ամէն:

գ

<163a> Քրիստոս Աստուած մեր. յոյս հաւատացեալոցս քեզ, յանձին Սիմէոն եւ Մարգարէկս աստ պահել ի մեղաց, եւ անդ փրկել ի տանջանաց ամէն, նոր ամէն ասէ:

դ

<197b> Վա՜յ ինձ, զի փորձեմ այժմ եւ հանապազ յիմսդ ցանկութեանցն ձգեալ եւ պատրեալ: Տէր Յիսուս Քրիստոս Աստուած հաւր իմոյ եւ իմ աւգ[ն]եա ինձ:

ե

<230a> Յիսուս Քրիստոս ողորմեսցի Սիմէոնի, որ զգիրքս գրել ետու, եւ անպիտան գրչին Մարգարէականն, եւ ընթերցողիս, եւ լսողացդ, եւ որ խնամով պահէ զգիրքս, եւ որ ամէն Աստուած ողորմի ասէ եւ յիշողացդ եւ յիշեցելոցս ողորմեսցի Տէր Աստուած, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս:

զ

<251b> Վա՜յ ինձ, խիստ ի քուն էր աչքս, մեղա Աստուծոյ, դեդեւդեցի ու վնաս գործեցի:

է

<256b> Կարի վատ գիր էր ու սղալ աւրինակս, ու ես կու վշտանաի: Մի մեղ դնել, թէ իմս այլ սխալ է, աղաչեմ զքեզ եղբայրս:

ը

<310a> Վա, վա, վա ինձ, ընդէ՞ր, զի մեղայ Աստուծոյ:

թ

<321a> Մահն շատ հեշտ էր ինձ, քան զայս դիմիս գրելն: Մեղա քեզ եղբայր, թողութիւն արա ինձ:

ժ

<521b> ԶՄարտիրոս հիւանդատեսն յիշել աղաչեմ, որով եւ դուք ի նոյնն, եղիցի, եղիցի:

ժա

<296a> Որ ոք կազմող գրոցս զՄանվ[էլ] եւ ծնողսն իւր յիշեսցէ, եւ զԱստուած ողոմին ասէ, Տէր իւր ողորմի:

ժը

Կազմող` Մանվէլ

<529a> Զկազմող գրոցս ԶՄանվէլ եւ զծնողսն [աղաչ]եմ [յի]շել, աղաւթս [ձեր]:

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 6273, Փիրղալեմեան, Նշխարք, էջ 56a

Գրիչ` Մխիթարիչ

Վայր` Բագուանա վանք

Փառք առանձնեայ … ի թուականութեանս Հայոց ՉԽԱ (1292) գրեցաւ սուրբ Աւետարանս ի սուրբ ուխտս Բագուանայ, ընդ հովանեաւ Սուրբ Գրիգորիս եւ առաջնորդութեան տեղայս տէր Առաքելիս, որ ստացաւ զսա պատուական միակեցն Ստեփաննոս` յիւր հալալ վաստակոց, եւ ետ զսա սուրբ … անապատն, առաջնորդութեան հայր Յովհաննիսի որ վերստին շինեաց զսուրբ անապատն, զոր հիմնարկեալ էր Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչն Հայոց, ընդ նոսին եւ զանպիտան զյետին գծողս զՄխիթարիչս եւ զհայրն իմ:

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան, Պատառիկ 919 (1290 թ. )

Գրիչ` Թորոս

Վայր` [Արտազ] Թադեոս առաքեալի վանք

<1a> Փառք քեզ ստեղծիչդ ամենայնի: Փառք քեզ մշտնջենաւոր եւ անըսկիզբն լոյս: Փառք քեզ ծայրագոյն եւ անսպառ բարի, յորմէ ամենայն բարի եւ շնորհ:

Շնորհիւ Տեառն սկսա եւ ողորմութեամբ նորին կատարեցի զպանծալի եւ զփրկաւետ Աւետարանս ես` Թորոս, ի սուրբ եւ ի գերահռչակ ուխտս Դրազարկ, ՉԽ (1291) թուականիս ի թագաւորութեան բարեպաշտ եւ աստուածասէր արքային Հայոց Հեթմոյ, որդւոյ Լեւոնի, ի դառն եւ ի դժնդակ ժամանակիս, որ էր հալածումն քրիստոնէից, զոր յայսմ ամի քանդեալ աւերեցան գեղեցկաշէն քաղաքն Հռովմայեցւոց ծովեզերայքն Տրապաւլսոյ եւ Աքայիոյ, եւ եկեղեցիք քրիստոնէից եղեն հաւտից եւ խաշանց փարախ ի գոռոզէն փարաւոնէ, որ էր աթոռ հայրապետացն Հայոց, եւ սպասք սրբութեանն գերի վարեցաւ, հանդերձ մեր գլխովն` հայրապետաւն, որոյ անուն Ստեփանոս: եւ հասեալ ի քաղաքն Դամասկ ճգնաւո րական հանդիսիւ փոխեցաւ յաստեացս, եւ եթող սուգ անմխիթար ազգիս Հայոց:

Եւ յայնժամ խորհուրդ ի մէջ առեալ <1b> թագաւորն Հայոց Հեթում բոլոր ուխտին եկեղեցւոյ եւ իշխանաւքն հանդերձ, շնորհել բերդ ամուր եւ երկի առատ Սուրբ Աթոռոյ Լուսաւորչին, առ ի հասարակ վերստին, եւ առաքեն զիմս նուաստութիւն եւ զսիրելի եւ զսննդակից եղբայրն իմ զպատուելի եպիսկոպոս զտեր Թովմաս յաշխարհս Արեւելից առ ի մեծարանս եպիսկոպոսաց եւ իշխանաց, գգալ վերստին նորոգել զաթոռ Սուրբ Լուսաւորչին: Եւ տեղ հրամայեալ ի թագաւորէն եւ ի սուրբ ժողովոյն, յառաջագոյն գալ ի գիրս Սուրբ առաքելոյն Թադէոսի, առ գերահռչակ եւ արժանապատիւ եպիսկոպոսն տէր Տիրացուն, որ էր առաջնորդ սուրբ ուխտիս Թադէոսի առաքելո: Եւ յայսմ ժամանակի փայլէր իբրեւ ջահ վառեալ ի մէջ գիշերի, որ էր նաւահանգիստ վտանգելոց, քաղցելոց եւ ծարաւելոց շնորհաւք սուրբ առաքելոյն: Եւ ութ ամաւ յառաջ եկեալ սուրբ արքայն Հայոց Լեւոն` բարի եւ սնուցող եւ երախտաւոր տէրն իմ յայս սուրբ ուխտս, եւ բազում սէր գտեալ արքային Հայոց ի սիրոյ եպիսկոպոսէս տէր Տիրացուն: Նա եւ եւս նուաստս Թորոս վայելեալ ի սէր սորա եւ ի \\\

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Միքայէլեան, Ցուցակ Էջմիածնի, 194

Գրիչ` Գէորգ

Վայր` Արմէնի լեռ

ա

Փառք ամենասուրբ Երրորդութեանն եւ միաստուածութեանն Հաւր եւ որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ, այժմ եւ միշտ, եւ յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն:

<309a> Աստուածաւանդ սուրբ Աւետարանս գրեցաւ ի խնդրոյ աստուածապաշտ քահանայի Ոսկէհերի, զոր ստացաւ ի զարդ եւ ի փարթամութիւն տաճարին Աստուծոյ Սուրբ Ղազարու, զոր ինքն շինեաց, նաեւ ի վայելումն անձին իւրոյ եւ յիշատակ բարի` զկնի վախճանի:

Արդ, ով աստուածասէր ընթերցողք, յիշեսջիք աղաւթիւք ի Քրիստոս Ոսկէներ քահանայ եւ զծնաւղսն իւր, եւ զկանուխ վախճանեալ, ամուսինն իւր, եւս եւ զհաւրեղբայրն իւր զհաւրեղբաւրկինն, եւ զամենայն իսկ զազգատոհմնն, զի մարդասէր քրիստոս քաղցրութեամբ գթասցի ի յիշատակեալսն աստ ի կենդանիսն եւ ի վախճանեալսն, այղ ի սրտի մտաւք յիշատակաւղսդ, եւ ինքն աւրհնեալ է եւ եղիցի յամենից, այժմ եւ միշտ, եւ յաւիտեան:

ՉԽԱ (1292) թուականիս գրեցաւ ի փառս Աստուծոյ, ամէն:

բ

<98a> Տառապեալս Գէորգ վարդապետ, որ յԱրմէնս լեառն իմով մեղսաներկ ձեռամբ գրեցի զաստուածաւանդ Աւետարանս, թեպէտ անարուեստ եւ անարժան էի այսմ ձեռնարկութեան, այլ կանխագոյն յոլով խնամաւք գրաւեալ զմեզ պարտական սիրոյ Ոսկեհեր քահանայ ստացաւ զսա իմով ձեռամբ, աւգնականութեամբ Խաչատուր վարդապետի, որ ընդ իս, գանձ լինել Սուրբ Ղազարու յաստուածապահ քաղաքն Ատանա:

***

ԳԱՆՁԱՐԱՆ

Ակինեան, Ցուցակ Նիկոսիայի, էջ 106-108

Գրիչ` Սիմէոն

Վայր` [Սկեւռա]

ա

<56a> Ընդ նմին [յիշեցէք] եւ զմեղաւոր հողս զՍիմէ[ոն], եւ Աստուած զձեզ յիշեսցէ:

բ

<62a> Զբարեհամբաւ վարդապետն Գէորգ Սկեւռայցի, որ ոգեաց զսա, բարի յիշման արժանի արարէք, ո՜վ սուրբ երգեցողք: Ընդ նմին զմեղաւոր հողս զՍիմէոն, եւ Աստուած զձեզ յիշէ:

գ

<105b> Տէր Աստուած Յիսուս Քրիստոս, ողորմեա ստացողի սորա Բարսեղ գրակապու եւ հաւրեղբաւր իմոյ Թորոս քահանայի, եւ որ զամէնն ասեն:

դ

<138b> Զմեղաւոր հողս զՍիմէ[ոն] եւ զծնաւղսն իմ եւ զստացող տառիս զ[Բարսեղ] յիշեցէք ի Տէր…

ե

<188a> Գէորգեայ վարդապետի, ի խնդրոյ տէր Սիմէոնի առաջնորդի մեծ ուխտի Սկեւռայի:

զ

Ստացող` Բարսեղ

<125a> զԲարսեղ աբեղա [յիշեցէք]:

***

ԱՍՏՈՒԱԾԱՇՈՒՆՉ

Երեւան 179

Գրիչ` Ստեփանոս Գոյներերիցանց

ա

<526b> Փառք եւգոհութիւն երիցն անբաւից, անձնաւորական որոշմանց եւ երկրպագութիւն անճառ համանման իսկութեան` Հաւր եւ որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ, որ ներեաց անարժանիս եւ ետ զաւրութիւն տկար եւ մեղաւք լցեալ անձինս, մեղաւոր հոգոյս Ստեփանոս Գոյներիցանց, որ թեպէտ եւ սպասաւորական աշտիճանի վիճակեալ էի, սակայն ամաչեմ կոչել զիս ի բարձրագունէն, այլ մականունութեամբ Գոյներիցանց: Որ յոյժ տոփելի սիրով անխոտոր եւ անշեղլի մտաւք, ի յետին ժամանակի իմոյ ցանկացաւղ եղեալ աստուածաւանդ մարգարէական բանից հնոյն, եւ աստուածայրականին Յիսուսի յուսափառ նոր վարդապետութեանն: Եւ իմոյիներկաւք եւ բազում աշխատութեամբ զփափաք տենչանաց սրտիս լցի, եւ յանգ հանեալ աւարտեցի զԱստուածաշունչ գիրս բովանդակ, եւ յայլ պիտանեացու եւ զյոյժ հարկաւոր եկեղեցական աւանդութեանս` ըստ իմոյ կարողութեանս, խոշորագիծ գրով:

Արդ, աղաչեմ զամենեսեան հանդիպողսդ, որք ուտէք ի կենաց մանանաէս մտաւք, եւ զպասուք ծարաւ հոգւոյն կենդանաբուղխ ջրովս աստուածայնով արբուցանէք, յիշեսջիք ի քրիստոս զհոգեւոր հայրն իմ եւ լուսաւորիչ զԳէորգ վարդապետն եւ զհամակամ աշակերտ նորին զԽաչատուր, յորոց աւրինակաց եւ զքիրքս գրեցի` բազում խնամարկութեամբ ի նոցանէ: Այլ եւ մեղաւք թաթաւեալ անձին գրիչս` մեղաց թողութիւն հայցեցէք ի Քրիստոսէ, նաեւ մեր ծնողաց եւ եղբարց եւ քերց հարազատաց, նաեւ ուսուցչաց եւ սընընդակից ընկերաց մերձակայիցս, եւ յիշեսջիք ի Քրիստոս եւ զԿոստանդին քահանայ Տարսոնացի եւ զծնաւղսնիւր եւ զհոգեւոր մայրն իւր, որ բազում գութ խնամոց ցուցեալ է նոցա յիս: Յիշեսջիք եւ զԴաւիթ սարկաւագ յորոյ արդեանցն կայ ի նիւթ սորին, յիշեսջիք եւ զՎահրամ, որդի Գրիգորայ, որ աւգնեաց ի նիւթ սորին: եւ Յիսուս Քրիստոս Աստուած բոլորից` մեզ մեղուցելոցս` եւ ձեզ խնդրողացդ ի քրիստոսէ մեղաց թողութիւն եւ ամենայն հաւատով ննջեցելոցն առհասարակ ողորմեսցի. ամէն, եւ որոյ մտադիւր կամաւք զամէնն ասեն, ամէն:

Աւրհնութիւն, որ կարդայ,

Գովութիւն, որ լսէ,

Փառք տուողին

Եւ յիշատակ գրչիս, ամէն:

Թուականիս ՉԽԱ (1292):

բ

<255a>

Տարտամս յիմաստս սուրբ գրոց,

Որովք սնեալ յարբունս տիոց,

Ահա կարաւտ սոցին համոց,

Գտայ գերեալ յաւտար հոգոց:

Ուստի հարեալ սրտիս ի խոց,

Եւ տոչորմանս որ կայ յիս բոց,

Զայս սրսկեմ կաթս անձրեւոց,

Զձեռահեւսս սուրբ գրոց,

Մի թէ գնացիւք այսու գետոց,

Իմ գովասցի ծարաւս ոգւոց,

Եւ սփոփեսցի յիւրոց ցաւոց,

Սրբեալ տաճար Տեառն աւթանոց:

Այսու յուսով յերկս վաստակոց

Կամի յոքունց մէջ ի հոգոց

Զի արծարծեալ ճրագիս իմ բոց`

Մի խրթնասցի յաւտար հողմոց:

Աւրհնութիւն, որ կարդայ,

Գովութիւն, որ լսէ.

Փառք տուողին

Եւ յիշատակ գրչիս, որ մեզ ողորմի, բանիւ,

Քրիստոս նմա ողորմի գործով, ամէն:

Ստեփանոս Գոյներիցանց մեղաւոր գրիչ:

Կատարեցաւ Մակաբայեցիք հանդերձ այլ հնագրենաւքն ի փառս Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ, ի ձեռն իմոյ նուաստիս Ստեփանոսի, ի թուին ՉԽԱ (1292):

գ

<258a> Զայս ազգ ձեւս` որպէս է եւ m վասն պարկեշտութեան արարի, աղաչեմ ներել:

դ

<578b> Զայսչափ իրքս, որ զկնի Աստուածաշունչ գրոցն յաւգեցի իմ տկար մտաւքս յոյժ հարկաւոր համարեցայ: Աղաչեմ ներել մեզ, որք տեսանէք զթանձրութիւն գրոյս, այլ ողորմութիւն հայցել մեզ ի Քրիսոսէ, զի եւ դուք ողորմութեան հանդիպեսջիք ի նմանէ, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս, ամէն:

Գրեցաւ ի թուականիս Հայոց ՉԽԱ (1292):

ե

<555b> Ի Գէորգ վարդապետին աւրինակէն գրեցի զսա: Եւ նորա գրեալ էր թէ Մի հեղգութեան համարիր զոչ յաւելումն ի սմա զհամբագագունից ոմանց զնորաձեւ բանից բարդուածս:

Ո՜վ սրբազան ընթերցաւղ եւ Քրիստոսի մարմնոյ եւ արեանն վայելաւղ, յիշեա զմեղաւոր հողս զՍտեփանոս եւ զծնաւղսն իմ, եւ Աստուած զքեզ յիշէ իւր ողորմութեամբն:

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Յովակիմեան, Ցուցակ Նիկոմեդիոյ, էջ 18

Գրիչ` Ստեփանոս Գոյնէրերիցանց

Վայր` Կիլիկիա

ա

Փառք եւ գոհութիւն համագոյ Սուրբ երրորդութեանն եւ միաստուածութեանն Հաւր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ` այժմ եւ միշտ, եւ յաւիտեանս յաւիտեանից, ամէն: Զոր աւրինակ ի բազում կարեաց մարդկան բազում են եւ աւրինակ աստուածապաշտութեանն, որովք ընտանենայ մարդ Աստուծոյ եւ շահի զփրկութիւն անձին, յորոց միշտ եւ ստանալն զաստուածային գիրս ի մխիթարութիւն հոգւոց եւ ի խրատ աստուածապաշտութեան: Ըստ այսմ մասին եւ աստուածասէր քահանայն Հեթում, ի վերայ այլոց վայելչական պարկեշտութեան յաստուածայինս եւ ի մարդկայինս, ստացաւ եւ զայս աստուածաւանդ սուրբ Աւետարանս ի պայծառութիւն սրբոց տաճարին Աստուծոյ, զոր կանգնեաց յանուն Սրբոյն Գէորգեայ, եւ ի մխիթարութիւն աստուածասէր ժողովրդոց եւ ի հոգեւոր տեսլեանս անձին իւրոյ, եւ ի վայելումն սրբասնունդ որդւոյն իւրոյ Սարգսի նորընծայ քահանայի, եւ նորուն դեռաբոյս եւ նորածին մանկանն Յովհաննիսի, եւ յիշատակ բարի ինքեանց եւ բոլոր տոհմի իւրեանց` կենդանեաց եւ հանգուցելոց, զորոց զկեանս ընդ երկար նախախնամեսցէ Քրիստոս, որ Տէրն է կենաց, եւ պայծառ համարձակութեամբ հանդիպեցուսցէ երեսաց իւրոց ի հանդերձեալսն:

Բայց գրեցաւ սա իմու ձեռամբ` Ստեփան նուաստ գրչի, մականուն Գոյնէերրիցանց, ի ծերութեան եկեալ ժամանակի, թէպէտ խոշոր գրով, այլ մեծաւ հոգաբարձութեամբ յարուսետ եւ յուղղութիւն բանի, ի թուականիս ՉԽԱ (1292), յարքայական տէրութեան տանս Կիլիկիոյ` Հեթմոյ որդւոյ երկրորդ Լեւոնի թագաւորի, ի նեղ եւ յանձուկ ժամանակի, զոր ոչ կարեմ ճառել զմեծ թշուառութիւնն, որ եհաս աշխարհիս այսմիկ վասն մեղաց մերոց: զի ի սոյն ամի առին տաճիկք զհըռչակաւոր ամուրն Հռոմկլայ, որ ի վաղուց հետէ աթոռն էր կաթողիկոսացն Հայոց: Եւ գերի վարեցաւ կաթողիկոսն տէր Ստեփանոս, եւ յամենայն կողմանց ծանր նեղութիւն զզուէ զմեզ, հանդերձ աւարտութեամբ, սպանութեամբ, եւ գերութեամբ, եւ սովոյ եւս վտանգտարակուսի, որոց Տէր Քրիստոս ընդ արձակումն արսցէ:

Այսպիսի աղէտք վտանգից ոչ կարացին խափանել զսէր աստուածասէր քահանայիցն Հեթմոյ եւ Սարգսի առ ի ստանալ զսուրբ գիրսս զայս: Վասն որոյ մաղթեմք ի վայելողացն ի բոլոր հայցել ի Տեառնէ զհասարակաց բարին, եւ մանաւանդ ստացողաց գրոցս եւ մեղուցեալ գրչին եւ իմոց ծնողաց եւ ուսուցչաց եւ Տէրն հասարակաց ողորմեսցի աստ եւ ի հանդերձեալսն, եւ նմա փառք յաւիտեանս, ամէն:

բ

Աղաչեմք զամենեսին ոյք հանդիպիք սմա, յիշեցէք ի բարին Քրիստոս զսուրբ Աւետարանսի կոճկնոյն շնորհաւղսն` զԱռոյծն, եւ զորդին իւր զՎասիլն, եւ զծնողս իւրեանց, եւ որ յիշէ, յիշեալ եղիցի ի Տեառնէ Աստուծոյ մերոյ, ամէն:

***

ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ԵՍԱՅԵԱՅ ՄԱՐԳԱՐԷԻ ԳԵՈՐԳԵԱ ՍԿԵՒՌԱՑՒՈՅ

ԵՐԵՒԱՆ 4825 (1295 թ. )

Հեղինակ` Գէորգ Սկեռացի

ա

<1a> Ծածուկ միշտ եւ անյայտ են բանք աւրինացն եւ մարգարէից, վասն զի առակաւք եւ աւրինակաւք ծրարեալ ունին յինքեանս զխորհուրդն Քրիստոսի, ըստ ասելոյն Պաւղոսի, թէ Այն ամենայն առակաւք եւ աւրինակաւք անց ընդ առաջինսն եւ գրեցաւ մեզ ի յուսումն, զի գիտասցուք թէ կատարումն աւրինացն եւ մարգարէիցն Քրիստոս է: գրէ եւ աստուածընկալն Պետրոս, թէ Ամենայն մարգարէութիւն իւրոց գրոց լուծումն ոչ ունի, այսինքն` առ տեղին յայտնի մեկնութիւն խորհրդոյն, այլ մեծաց քրտանց պիտոյանայ, վասն որոյ եւ Քրիստոս ասաց, թէ Քննեցէք զգիրս: Պարտ է ապա, զի որ կամիցին զառակաւոր իմաստս մարգարէիցն հաւատեաւ մեկնել, մեծաւ փութով հայել յաստուածային գիրս, որովք լուսաւորեալ մտաւոր աչաւք ստուգագոյնս կարսցեն հայել, զի մի անյայտ մնասցէ ինչ յաւգտակարացն:

Եւ զի այժմ առաջի կայ մեզ բուռն հարկանել ի մեկնութիւն մարգարէիս Եսայեայ, թեեւ ոմանք յառաջեցին քան զմեզ գրել զտեսութիւն սորա, այլ ոչ ինչ խափանէ նոցայն եւ զմերս փոյթ: Նախ զի բազմացն միակայնութիւն առաւել սերտէ զլսաւղն ի ճշմարտութիւն: Եւ դարձեալ` զի յուսամ եւս յԱստուած եւ նոր իմն եւ այլափոխ միտս ի վերայ առաջնոցն գտանել ընդարձակելով Աստուծոյ զտաւիղս մեկնութեանս, եւ գրեալ է Յոյժ անդորր են ինձ պատուիրանք քո:

Եւ յայս տոյս յեցեալ քան զքուն եւ զխորդալ եւ զփոյթ ընտրեալ համարձակիմք յառաջիկայս:

***

ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ԵՍԱՅԵԱՅ ՄԱՐԳԱՐԷԻՆ ԳԷՈՐԳԵԱՅ ՍԿԵՒՌԱՑՈՅ

Ալիշան, «Սիսուան», էջ 103

Գրիչ` Սիմէոն

ա

Ո՜վ երանեալ սուրբ ընթերցողք, ծառայակիցք եւ եղբարք իմ ի Քրիստոս, ի տեսանելն զանհեդեդ գրիչս` աղաչեմ մի մեղադրէք, զի թէ եւ գոյր կարողութիւն փոքր մի այլ լաւ գրել, սակայն ոչ կարասցի, զի կարի ստիպով յարդորք էի վասն օրինակին, եւ միայն յաւարտ ելանելոյն էր փոյթն եւ ոչ արուեստ գրոցն, զի թէ եւ գիրս յոռի է, բայց օրինակիս ընտրութիւնն մեծարգոյ է, որոյ աշխատողին է սա Տէրն տերանց վարձս տացէ եւ ինձ մեղուցելոյս, ամէն:

բ

Ոմն ընթերցող

Ո՜վ եղբայր Սիմէոն, պիղծ գիր գրեցեր, ապա սիրուն եւս թաթխել: Թուիս ՉԽԱ (1292), դեկտեմբեր ԺԱ (17):

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Գալեմքեարեան, Ցուցակ Միւնխենի, էջ 8 (1278 թ. )

Քրիստոս Աստուած քո սուրբ ծնաւղին բարեխոսութեամբ ողորմեայ սիր Աւշնին հոգւոյն Պայլոնց, որ ստացաւ զսուրբ Աւետարանս Քրիստոսի, ի մասն հոգւոյն իւրոյ եւ ի յիշատակ իւր, եւ ծնաւղաց իւրոց, եւ որդեկաց իւրոց` Թորոսի եւ Վասակայ, եւ երից դստերաց իւրոց, եւ ամուսնոյն իւրոյ ակացի: Յերես անգեալ աղաչեմք զհանդիպաւղսդ այսմ յաստուծոյ սիր աւշին, վասն զի հանդիպեցաւ կոչումն սորա ի վերուստ ի յԵգիպտտոս, ի գալն մեծ խանին Խազանին, եւ իւր ուղեղ յետմնացքն գնեցին զսուրբ Աւետարանս Քրիստոսի ի յիւր հոգոյ մասէն` ի յիշատակ հոգոյ իւրոյ եւ ծնաւղաց իւրոց, մեղաց թողութիւն հայցեցէք յԱստուծոյ, յորոց ընդ միոյն հարիւրապատիկ Քրիստոս ձեզ հատուսցէ:

Արդ, եղեւ տուրեւառութիւն սուրբ Աւետարանիս ի մեծ թվիս ՉԽԱ (1292), եւ ի թագաւորութեան Լեւոնի որդւոյ Թորոսի, եւ ի կրաւնաւորութեան Յոհաննէսի, եւ ի հայրապետութեանն Գրիգորի Հայոց դիտապետի:

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Սրուանձտեան, Թորոս Աղբար, Բ, էջ 426

Վայր` Բաղնէկունք գիւղ

ա

Շնորհիւ Տեառն սկսայ եւ ողորմութեամբ նորին կատարեցի զգիրս քրիստոսական մատենիս, ի թվական Հայոց ՉԽԱ (1292) ի գահս Կիլիկիոյ, ի գեաւղս որ կոչի այժմ Բաղնէկունք, մերձ յաստուածապահ քաղաքն Ատանա, ի պարոնութեան եւ ի թագաժառանգ Հայոց Հեթմոյ, եւ ի հայրապետութեան Հայոց տեառն Ստեփաննոսի, քանզի շարժեալ ազգն Եգիպտոսի եւ եկեալ բազում զաւրաւք, գերեալ զմեծ եւ հռչակաւոր դղեակն Հոռոմականի, եւ բազում աւուրս կացեալ ի վերայ նորա բաբանեաւք, եւ այլ չար արուեստիւ առեալ զնա, եւ վարեալ ի գրութիւն զսուրբ հայրն Հայոց տէր Ստեփաննոս, եւ զՍուրբ Գրիգորի Լուսաւորչի աջն եւ զՍուրբ Նշանն Վանկոյ, եւ զայլ բազում նշխարս սրբոց: Եւ զայլս ի քրիստոնէից զոմանս սպանեալ, զոմանս տարեալ ի գերութիւն, եւ արհաւիրս մեծամեծս գործեաց ի նմա, զոր ոչ ոք կարէ պատմել, զի ահիւ եւ դողալով է հանապազ ի լսելիս մեր շչակ երկիւղի գալստեան նորա, եւ յոյժ ի նեղութիւնս եւ ի տառապանաս է յայսմ ամի ազգս Հայոց` ի սով ի սաստնութիւնս, ի ծովու եւ ի ցամաքի:

Աղաչեսցուք զմարդասէրն Աստուած ոչ այնպէս գնալ ի վերայ քրիստոնէից, եւ ներելով որպէս եւ տալոց է, զի յոյժ տարակուսի էին յամենայն տեղիս քրիստոնեայք, մանաւանդ յաշխարհիս Կիլիկեցւոց:

բ

Յիշեցէք … զՆորոգէ քահանայն… Զաւրվար միակեց… զմայրն Մարեմթագ…

***

ԺՈՂՈՎԱԾՈՅ

Սիւրմէեան, Ցուցակ Հալէպի, էջ 347

Գրիչ` Խաչատուր

Վայր` Փերճեր անապատ

ա

<367> Փառք ամենասուրբ Երրորդութեանն` Հաւր եւ Որդւո եւ Հոգւոյն Սրբո, որ արժանի արար զանարժանս եւ զյետին գրիչս ամենայն գրչաց, եւ զանպիտան եւ զյետինս ամենայն կրաւնաւորաց, համանել յաւարտումն այսմ ցանկալի եւ ամենիմաստ բանիցս լուսաւոր տուչութեանս: Արդ, ես Յոհաննէս քահանա, որ անուամբ միայն եւ գործովք յետս կացեալ ի պատուիրանացն Աստուծոյյետինս ամենայն քահանա, ցանկացաւղ եղեալ այսմ լուսաւոր բանիցս, ետու սատարել զսա ձեռամբ Խաչատուր գրչի, ի յիշատակ ինձ եւ ամենայն արեան մերձակայից իմոց:

Արդ, գրեաւ սա յամի ՉԽԱ (1292) թվիս, ի թագաւորութեան Հայոց Հեթմոյ` որդւոյ Լեւոն թագաւորի: Արդ յայսմ ամի վասն ծովացեալ մեղաց իմոց եկն բարկութիւն Աստուծոյի վերա ազգիս Հայոց եւ մատնեաց ի գերութիւն ի ձեռս Իսմայելեան ազգին զաթոռն Սուրբ Գրիգորի եւ զսրբութիւնսն, հանդերձ ամենայն զարդիւք եկեղեցոյն, եւ զհայրապետն, որ անուանեալ կոչիւր Ստեփաննոս, եւ զեպիսկոպոսունս, եւ զքահանայս, եւ զսարկաւագունսն, եւ զզաւրսն, եւ զժողովուրդն հանդերձ դղեկաւն որ կոչի Հոռոմկլայ, զոմանս սրով մաշեցին, եւ զայլս բազումս, հանդերձ հայրապետաւն մերոյ եւ ամենայն սպասիւք եկեղեցոյ, ի ծառայութիւն վարեցին, որպէս ի հնումն ի ձեռն Նաբուգոդոնոսորի ի Բաբելոն, արդ ի նորումս` ի ձեռն փարաւոնի ի յԵգիպտոս: Եւ այս ամենայն եղեւ բազում յանցանաց իմոց եւ անդարձ գնացից մերոց ոչ ներեաց Աստուած, եւ արար զմեզ ի նախատինս եւ ի յամաւթ ամենայն ազանց եւ ազգաց քրիստոնէից: Մանաւանդ անաւրրէն ազգին իսմայելեան ի կոխումն եւ ի թշվառութիւն եւ ի նեղութիւն: Զի թեպէտ մենք մեղաւոր եմք եւ անհնազանդ, սակայն Աստուած ողորմած է եւ մարդայսէր, եւ փըրկեսցէ զմեզ ի ձեռաց անաւրինաց:

Արդ, գրեցաւ սա ի գաւառիս Կիլիկեոյ, ի յանապատիս որ կոչի Փերհեր ընդ հովանեաւ Սուրբ Սիոնի: արդ աղաչեմ զամենեսեան ոյք լուսաւորիք ի սմանէ, յիշեցէք զՅոհաննէս քահանա ստացաւղ սորայ: Ընդ նմին եւ զՓիլիպոս քահանա, որ զաւրինակն շնորհեաց, եւ զիս զբազմամեղ գրիչս, եւ զԹումաս քահանայ, որ եւ նա գծով աշխատեցաւ ի սմայ. ընդ նմին եւ զամենեսեան որք ձեռնտու եղեն ի սմա, եւ որ յիշէք, յիշեալ լիջիք յանյիշաչար Տեառնէ մերմէ:

բ

<66> Ո՜վ պատուական եղբայր, մի մեղադրեր վասն սղալութեանս, զի ժամանակ ձմերայնոյ էր, եւ տեղիս խիստ անհանգիստ եւ մութն, եւ ես ցաւագին անձամբ յոյժ եւ միտք ժխորեալի թշվառութեան ժամանակի եւ վասն առաջիկայ ճանապարհին:

գ

Գրիչ` Խաչատուր

<566> Ո՜վ պատուական եւ սրբասնեալ եղբայր մեր Յոհանէս ընգալ զսակաւ եւ զլուսաւոր բանքս եւ անմոռաց յաղաւթս յիշել աղաչեմ զմեղապարտ եւ զանարժանս Խաչ[ատուր] գծ[ող]…

դ

Գրիչ` Կարապետ

<435> ԶՄովսէս երէցս եւ զԱնանիայ դպիրս եւ զԿարապետս, ով որ կարդաք մեղաց թողութիւն խնդրեցէք յԱստուծոյ, եւ Աստուած զձեզ յիշէ«

ե

<579> Զմեղապարտ գրիչս յիշեա ի Տէր, ո՜վ սրբազան ընթերցող: զԳրիգոր գրակապն յիշեսջիք ի Քրիստոս Յիսուս եւ մեզ իւրոց թողութիւն հայցեցէք եւ ծնողաց իւրոց եւ զարմից իւրոց եւ Աստուած զձեզ յիշէ, որէ աւրհնեալ յաւիտեանս:

***

ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ԳՈՐԾՈՑ ԱՌԱՔԵԼՈՑ ԳԷՈՐԳԵԱ ԼԱՄԲՐՈՆԱՑՒՈՅ

Պալեան, Ցուցակ Կեսարիոյ, էջ 56-57

Ստացող` Յոհանէս Եզնկայեցի

Վայր` Խորին անապատ

Յամի եօթն հարիւերորդի քառասուներորդի եւ միոյ թուականին Հայկազնեան տումարիս (1292) գրեա աւարտեցաւ Մեկնութիւնս Գործոց առաքելոցն, զոր համառօտեալ հաւաքեալ էր աշխատասէր եւ արդիւնական վարդապետն Գէորգ: Եւ ես նուաստ Յոհանէս Եզնկայեցի, քաղց եւ եւ ծարաւի կենաց կերակրոյ եւ անմահական ըմպելոյ գրոց սրբոց իմաստութեան հանճարոյ, զոր յամենայն ժամանակս կենաց իմոց, չքաւորութեամբ եւ աշխատութեամբ ջան եդեալ ստացա զամենայն գիրս Աստուածաշունչ, եւ զմեկնութիւնս նոցունց, ծնունդս մտաց աշխատասէր երկանց հարցն սրբոց եւ վարդապետաց, եւ զամենայն նուրբ գրեանսն, կրկին եւ երեք, եւ չորսպատիկ: Այլ եւ զիմաստասիրացն եւ զարուեստաւոր բանախաւսացն, զգիրս իմաստիցն, որք գտանէին առ մեզ: Եւ է` զոր իմով աշխատութեամբ, բազում ժողովածոյս բանից եւ մտաց եւ ասացուածոց գրեալ ի գիրս հաւաքեցի: Եւ յամենայն կեանս իմ չարչարանաց եւ վաստակաց տուեալ զանձն իմ, յիմում գաւառին ի չորս եւ հինգ վանս եւ յանապատս շինութիւն արարի, այսպիսի յուսով` լինել ինձ տեղի գերեզմանի, եւ գրենացն իմ մնալ անդ յաւգտութիւն այլոց եւ ինձ պատճառս յիշատակի: Նա ըստ կասկածոտ կրից կենցաղոյս, եւ յոչ կամելոյ զաւրեղաց տեղեաց տիրողաց, ոչ եղեն ինձ անդորրութիւն ի տեղւոջ: Այլ եւ յանհանգիստ ծփանաց աշխարհային ծովուս, ի յարուցմանէ ալեաց այլասեռիցն ազանց ի վերայ քրիստոնէից, ոչ պատահեաց ախորժելին, վասն որոյ ՉԽ (1291) թուականիս, դէմ եդեալ բարոյ ակընկալութեամբ, թողեալ լալագին զքաղցրիկ մայրն իմ, զսնուցած եղբայրս եւ զաշակերտեալ քրիստոնէայսն, բարոյ ակնկալութեամբ եկի յերկիրն Հայոց յորում էր յաթոռ թագաւորութեանն Հեթում որդի Լեւոնի արքայի, անդրանիկ ամենայն եղբայրցն, եւ ժառանգաւոր թագին, եւ յոյժ սիրող իմաստութեան գրոց, եւ միաբանութեան քրիստոնէից ազգաց: Եւ աստ յուսալի գտանել տեղի անդորրութեան, մնացեալ աւուրց սակաւ կենացն իմ վճարման, եւ մնալ գրենացն իմ յիշատակի տեղոջն: Բայց զի ըստ աւրինակի ծովու մեծի, անդնդական խորանք ամբոխելոյ, յորում ոչ մնասցէ նաւ, որ ոչ տարաբերեալ ծփի, այսպէս ընդ ամենայն աշխարհ տարածեցաւ նեղութիւն քրիստոսուրաց ազգին: Եւս առաւել կայր ի տագնապի երկիրս Կիլիկիայ, յանբարեմիտ սուլդանէն Եգիպտոսի, որ եւ յՉԽ (1291) թուականիս բռնացաւ նա եւ առ զմեծահռչակ եւ զգեղեցկաշէն քաղաքն Աքա, զոր ունէին ազգ Ֆրէրացն, տունն Դամբլուն եւ Ոսպեթալին, եւ այրմամբ հրոյ եւ տապալմամբ հիմանց, աւերեաց զզարմանահրաշ շինուածս նորա, եւ սպանմամբ սրոյ եւ գերութեամբ վտարելոյ, ջնջեալ զբնակիչս նորա, յորմէ ահէ ամայի թողեալ բնակչաց ծովեզերեա քաղաքացն, այլոց փախստեա եղեալ գնացին, եւ այսպէս աւերեցան գեղեցկաշէն քաղաքն` որ առ եզերք ծովուն:

Իսկ անուն սուլդանին որ զայս գործեաց աղէտ եւ սուգ քրիստոնէից` Մէլիք Աշրաֆ, որդին Ալնէ, եւ առաւել գոռայր, իբրեւ զապ կարկտածին լցեալ բարկութեամբ կայծակամբ, եւ ահաբեկեալ գողացուցանէր երկիրս Հայոց, եւ նեղէր բազում հարկապահանջութեամբ զթագաւորն Հայոց Հեթում, խնդրելով երկիր եւ գաւառ եւ բերդորայս: Իսկ ՉԽԱ (1292) թուականին դիմեաց ի դուրս յերկրէն իւրմէ իբրեւ զառիւծ ի մօրենոյ, անհուն զաւրաւք եւ անթուելի հեծելաւք եւ անհամար հետեւակաւք, իբրեւ զգետ հոսեալ եւ որպէս գծով տարածեալ, յորմէ սարսեալ սասանեցաւ երկիրս Կիլիկիոյ, եւ ի լերինս եւ յամրոցս դիմէալ փախչէին, եւ էին աւուրն հնձոյ ցորենոյ, թողեալ զվաստակս քրտանց եւ զպատճառս կենաց իւրեանց, ի ժողովալոյն ժամանակ որ եւ սղութիւն եղեւ եւ նուազութիւն հացի, իսկ նա ոչ եկն յարկինս Հայոց, այլ գնաց պատեաց, պաշարեաց, սղարեաց զՀռոմկլայն` զաթոռ հայրապետութեան Հայոց, եւ բմաձեռն պատերազմողաւք, եւ մեքենաւոր մարտիւք, եւ կործանիչ բաբանաւք կռվել զաւուրս ԼԵ (35)` մինչեւ ջնջեալ սպառեցան մարտիկ զինուորք բերդին եւ ջնջեցին ի քարանցն հարմանէ եւ ի խոցմանէ անձրեւաւրէն նետիցն թանձր բերմանէ, եւ զաւրքն Եգիպտոսի, քարահատաւք արուեստաւորաւք, փորեալ նազմեցին զքար բերդինիբրեւ զհող, եւ դիմեալք ի վեր առին զգեղապաճոյճ ամուրն պանծալի, սպանին եւ զմնացեալ զինուորսն բերդին, գերեցին եւ աստուածային սուրբ կտակարանսն, որ ի բազում ամաց ամբարեալ էր ամենայն կաթողիկոսացն եւ թագաւորացն, եւ ամենայ անաւթս սրբութեանց եւ զարդուց եկեղեցւոյն, եւ զխաչսն ոսկեղէն եւ արծաթեղէն, եւ զաւետարանսն ոսկետուփ` մանրեալ փշրեցին, եւ մասունսն նշխարաց առաքելական եւ մարտիրոսական նահատակաց:

Գերեցին եւ զսուրբ կաթողիկոսն եւ զհայրն մեր հոգեւոր զտէրՍտեփաննոս եպիսկոպոսաւք եւ քահանայիւք եւ անհամար քրիստոնէիւք, եւ եղեւ սուգ մեծ ամենայն Հայոց: որ եւ ես նուաստ Յոհանէս, զայս Բ (2) ամ կայի անհանգիստ, երկմիտ եւ անտեղի, շրջելով պանդխտաբար, միջաբեկ եւ յուսահատեալ յիմ խորհրդոյն, զի թէ անառիկ ամրոցին տիրեցին թշնամիք խաչին, եւ գանձք հոգեւոր աստուածային գրոց ցրուեցան, եւ չարախոհ մտաւք մախայր ընդ երկիրս Հայոց, ո՞ւր գտանիցեմ տեղի անկասկած աղքատութեան իմոյ ստացուածոյ` մնալ անտաղափոխ ի նոյն յարակայութեամբ: Այլ յուսսով ողորմութեանն Աստուծոյ թողում զամենայն աշխատութիւնս իմ եկեղեցւոյ մականց եւ գրոց ուսումնականաց, զի ուր եւ պատահիցեն, տեսեալ իմոց յիշատակաց, շարջեալի գութ գորովոյ մարդասիրապէս յիշեսցեն զմեզ, եւ զծնաւղսն մեր, յողորմութիւնն Քրիստոսի:

Արդ, աղաչեմ զամենեսեան զսիրոյն Քրիստոսի աւանդապահքդ. որք աւքտիք ի սմանէ ընթերցմամբ կամ գաղափարաւ ողորմութիւն հայցեցէք նուաստ Յոհանիսի, եւ ծնաւղացն իմ եւ եղբարց, եւ սուրբ հաւրն եւ լուսաւորիչ վարդապետին, զի եւ զձեզ յիշեսցէ անմոռաց գթութեամբ մարդասէրն Քրիստոս, եւ ողորմութեանն իւրոյ արժանի արասցէ: Կազմեցաւ ի սուրբ եւ ի մեծափառ անապատն ի Խորին … ձեռամբ սուրբ քահանային \\\:

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երուսաղէմ 1864, Պողարեան, Ցուցակ Զ, էջ 262-263

Գրիչ` Գրիգոր

Վայր` Գռներ

ա

<508a> Փառք ամենասուրբ Երրորդութեանն յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն: Արդ, գրեցաւ Սուրբ Աւետարանս ի հռչակաւոր եւ յաստուածաբընակ անապատիս Գոներոյս, ի յառաջնորդութիւն տէր Ստեփանոսի, այր հեղի եւ բարեպաշտի եւ մեծ րաբունոյ, եւ ի պարոնութեան նահանգիս Կիլիկեցւոց պարոն Հեթմի, որդւոյ Լեւոն թագաւորի, իմոյ ձեռամբ` Գրիգորի մեղաւոր եւ անարժան ծառայի Աստուծոյ, ի վայելս անձին իմոյ եւ ի յիշատակ հոգւոյ իմոյ: Արդ, յերեսս անգեալ աղաչեմ զամենեսեան, որք ընթեռնոյք եւ լուսաւորիք ի յաստուածային վարդապետութենէս, յիշեսջիք զանարժանս եւ զլցեալս ամենայն չարութեամբ, եւ զծնաւղսն իմ` զհայր եւ զմայր, եւ զեղբայրն իմ` զպատուական քահանայն ըզՅոհաննէս, եւ զորդին իւր, եւ յիշողացդ եւ յիշեցելոցս ողորմեսցի Քրիստոս Աստուած, եւ նմա փառք յաւիտեանս յաւիտեանից, ամէն: Արդ, եղեւ գըրչութեան սորա ի թուաբերութեանս Հայոց ՉԽԱ, (1292), յամսեան մարտի, որ աւր ԻԲ (22) էր եւ նմափառք յիւտեանս, ամէն: Զկազմաւղս սուրբ Աւետարանիս զԹորոս քահանայ եւ զծնաւղս իւր եւ զեղբայրս յիշեսջիք ի մեղաց թողութիւն:

բ

<251b> Սուրբ աւետարանչիս Մարկոսի բարեխաւսութեամբ Քրիստոս Աստուած ողորմեսցի Գրիգորի մեղաւորի, եւ ծնաւղաց իմոց եւ եղբարց, եւ որ զամէնն ասեն, եւ Քրիստոսի փառք յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն:

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Բարխուդարեան, «Արցախ», էջ 153-154

Գրիչ`

Վայր` Դրազարկ

ա

Արդ գրեցաւ կենսաբեր Սուրբ Աւետարանս ձեռա[մբ Յովհ]անիսի… [ի թուականու]թեանս Հայոց ի տէրութեան Կիլիկեցւոց նահանգին երկրորդ Հեթմոյ բարեպաշտի, ի դառն եւ յանբարի ժամանակիս, յորում զհայրապետական ամենայն սրբութեամբ եւ զհայրապետն ժողովրդեամբն կորուսաք…

Արդ գրեցաւ սուրբ Աւետարանս ի մեծահռչակ սուրբ ուխտս Դրազակ կոչեցեալ, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնին:

բ

Յիշեցէք յաղաւթս ձեր զստացող սուրբ Աւետարանիս զՄանուէլ փիլիսոփայն եւ զսրբազան քահանայն: