Ուղեգրութիւն

[Բ] ՍՈՒՐԲ ՍՈՓԻԱ

Օր մի խնդրեցի զոմն քաղաքացի եւ գնացաք ի միասին ի տենչալին ամենեցուն Սուրբն Սոփիա [1]. եւ տվեալ կաշառ շեխերուն՝ մուծին զմեզ ի ներս։ Եւ տեսեալ զմեծութիւն եւ զվայելչութիւն տաճարին, զլայնութիւն եւ զբարձրութիւն, եւ հիացեալ փառս տվաք Աստուծոյ. զոր ոչ երբեք [2] տեսաք ուրեք [3] այնպիսի շինուածք։ Այլ եւ տեսաք ի նմա բազում զարմանալի սիւնս մեծամեծս, զանազան մարմարիոնեա[յ] երկայնս եւ միջակս, ազգի ազգի ստուար եւ նուրբ, գեղեցիկ ի տեսութիւն աչաց. ոմն կարմիր, ոմն սպիտակ իբրեւ զձիւն, ոմն լուրջ եւ ոմն կանաչ, ոմն սեւ եւ ոմն ծիրանի. եւ այլքն խէտումէտ. իսկ կէսքն խէտումէտ կոփած [4] եւ քանդակած դժուար իմն կապուածովք. եւ զփորուածքն լցեալ ոսկ[ւ]ով եւ լաճվարդով։ Զի աչք հազար պիտի որ հայի եւ վայելէ գեղեցկութիւն արվեստին։ Եւ կայր սիւն մի մեծ ի մէջ տաճարին եւ մարդաչափ մի պատած էր զինքն [5] յերկրէ, զբոլորն սպետրով, զոր հանապազ քրտունք հոսէին ի նմանէ ակներեւ ամենայնի։ Եւ գտաք ի գրոց, որպէսպատմի, թէ անդ են նշխարք սուրբ Լուսաւորչին եւ Գրիգորի Աստուածաբանի։ Եւ հարցի ես թէ վասն է՞ր է պատեալ սպետրով. ասեն սպասաւորքն, թէ վասն բազմամբոխ ժողովրդոց, որք գան աստ, տաճիկք եւ քրիստոնեայք, արք եւ կանայք. եւ ձգեալ զձեռն առնուն զքիրտն եւ զփեն յերեսս իւրեանց. վասն այն [ի] բազում ձեռաց հաշեալ եւ մաշեալ էր սիւնն երկու երեք մատ. եւ զայն սպետրն արարեալ էին պահապան սեանն, զի մի ի սպառ մաշեսցի։

Եւ խնդրեցաք որ հանին զմեզ ի վերնատունն. քանզի երեք տապաղայ էր մինչեւ ի գմպէթն։ Եւ բացեալ զդուռն ելաք ի վեր հարիւր աստիճան մինչեւ ի միջին տապաղան. եւ անտի եւս հարիւր աստիճան մինչեւ [ի] վերինն։ Եւ ամէն տապաղայ այնպէս մեծ էր, որ թէ երեսունհազար հոգի մտնէր յինքն՝ ոչ լցվէր։ Այլ եւ տեսաք զարմանալի իրս արվեստից [6]. կայր յարեւմտից կողմանէ երկու տափակ քար մարմարիոնեա[յ], որ լոյս տային, զոր տաճկի լեզուաւ եանար տաշ կոչէին։ Տեսաք անդ զտնօրինականքն Քրիստոսի նկարեալ. այլ եւ զպատկերս ամենօրհնեալ [7] Կուսին Մարիամու, նաեեւ սուրբ Առաքելոց, Մարգարէից, Հայրապետաց եւ այլ սրբոց, զոր անօրէնքն եղծեալ եւ աւիրեալ [8] էին, որ միայն նշմարանքն երեւէին։

Եւ այլ յառաջ գնացեալ՝ տեսաք պատվար, եւ միջին՝ դուռն մի սպիտակ մարմարէ, որ ի վերայ նորա կոփած էր զՔրիստոս եւ զԵրկոտասան առաքեալս. զոր եւ զնոսա քերած էր եւ եղծած։ Եւ մտեալ յայն դուռն ի ներս տեսաք գերեզման մի. գիր չունէր, բայց միայն երկու խաչ։ Եւ հարցի թէ ո՞ւմ է. ասին թէ Կոստանդիանոսի [9] թագաւորի. այլք թէ շինօղին է սորա։ Եւ անտի ելաք յիսուն աստիճան մինչ վերին առաստաղն։ Եւ կայր չորս կողմանէ պատուհան, յորոց քաղաքն որպէս ձու երեւէր։ Այլ եւ տեսաք բազում շէնս եւ բան, զորս ոչ կարեմ գրել մի ըստ միոջէ, վասն չձանձրանալոյ ընթերցողաց [10] եւ լսողաց։ Եւ իմ զայս ամենայն տեսեալ՝ գոհութեամբ փառս ետու Աստուծոյ, որ զիս զանարժան բազմամեղս արժանի արար տեսոյն Սրբոյն Սոփիայ, զոր տամ հազար երանի շինօղաց եւ շինել տվողաց. զի ո՞ր բերան կարէ գովել կամ պատմել զնորա շէնքն, կամ զծախսն [ընդ] գրով արկանել, կամ զգեղեցկութիւնն պատմել։

Արդ ո՜րպէս գովեցից, զիա՞րդ մեծարեցից եւ ո՞րպէս կամ ո՞ւմ նմանեցուցից [11] զԱյեա Սոֆիան, ես որ յիմար եւ տկարս եմ ի մէջ ամենայն կարգաւորաց. զի շինեալ է ի սուրբ թագաւորաց եւ օրհնեալ [ի] սուրբ հայրապետաց, փառաւորեալ [ի] հրեշտակաց։ Որ եւ [12] ընկալեաւ յինքն զՅԺԸ հայրապետս Նիկիոյ եւ զՃԾսն. որ [13] պատվեցաւ ի նոցա սրբութենէն։ Արդ որպէս պարծի մեծն Հռոմ Պետրոսիւ եւ Պօղոսիւ, նոյնպէս մեծս Կոստանդնուպօլիս տիեզերալոյս եւ աստուածաբան վարդապետօքս՝ Գրիգոր Աստուածաբանով եւ Յոհանու Ոսկեբերանիւ [14] ։ Նաեւ այլ բազմահաւաք եւ յոգնախումբ նշխարս ունի յինքն ամփոփեալ, իբրեւ զգանձս պատվականս եւ զանգին մարգարիտս։

Որ եւ [15] մեծամեծ սքանչելիս առնէ սուրբն Սոփիա [16] մինչեւ ցայսօր. զօրս ի բազմաց զմինն ասացից որ ի ժամանակս իմ եղեւ։ Որ ի թվին ՌԾԸին հրամանաւ կայսեր ելին ճարտարքն ի Սուրբն Սոփիա [17] մէրէմէթ եւ նորոգումն առնել։ Եւ մի ոմն ի նոցանէ ունելով կարիս, յուլացեալ ոչ էջ ի վայր, այլ ի աման կրին միզեաց. եւ զայն խառնեալ ի կիր կամէր ի գործ ածել։ Զոր Սուրբն Սոփիա ոչ հանդուրժեալ անօրէն գործոյն, այլ իսկոյն վերացուցեալ ընկէց [18] զնա անօթովն [յ]երկիր, ակներեւ ամենեցուն. եւ մարմինն բազմամասն եղեալ անկաւ յերկիր, իբրեւ զգէշն Սիմոնի Կախարդի։ Եւ որք տեսինն՝ երկեան երկեղ մեծ։ Մինչ զի համբաւն ել առ թագաւորն, որ [19] հիացեալ փառս տար Աստուծոյ. եւ հրաման եհար, զի մի ոք այլ այնպիսի յանդուգն եւ լիրբ գտցի, այլ եթէ ոք ունիցի կարիք, իջցէ վանդակաւ ի վայր. այլ եւ սրբութեամբ եւ երկիւղիւ ծառայել նմա։ Եւ այս հրաշս զբազումս զարմացոյց, զոր մեք աչօք ոչ տեսաք, այլ լուաք ի պատվաւոր արանց Հայոց, Հոռոմոց եւ Տաճկաց որ անդ [20] գործէին. նաեւ ի քահանայից։ Եւ այս գործեցաւ ի փառս եւ ի պատիւ ամենասուրբ Երրորդութեանն Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգոյն սրբոյ, ի պարծանս քրիստոնէից եւ ի պատիժ ուրացողացն եւ ոչ պատվողաց զսուրբսն Աստուծոյ։ Բայց վա՜յ եւ եղուկ մեղսամակարթ թշուառ անձին իմոյ. զի վասն անարժանութեան քրիստոնէից եւ մեղաց մատնեաց Աստուած զսրբութիւնս իւր ի ձեռս այլազգեաց։