Ուղեգրութիւն

[Բ]  ՎԼԱՏԻՍԼԱՒ ԸՆԴԴԷՄ ԵԼԱՆԷ ԹՇՆԱՄԵԱՑ

Կոչեաց թագաւորն զորդին իւր զանդրանիկ զմեծն Վլատիսլաւ, տվեալ զօրս նմա զքաջ եւ զարիս. եւ ասէ. Գնա՛ [1] մինչեւ ի Խօթին՝ սինօռն Օլախաց եւ անդ կաց բանակաւ մինչեւ ես գամ։ Եւ ԿՌ Խազախաց հրամայեաց այլում տեղւոջ բանակ առնել. զի Խազախք պահատուրք են եւ քաջք [2]. սոքա միշտ մտանեն Թուրքաց աշխարհն ծովով եւ ցամաքով, քանդեն, աւիրեն, հրկիզեն՝ որպէս զՔաֆայ, զՍինոպ, Պոնտոս, Վառնայ, Պալչխ. եւ երբեմն գնան մինչ Ենկիքօյըն հուպ Ստամպօլայ։ Իսկ զօրավարաց, պետաց, զօրագլխաց գնդից [3], հազարապետաց, հարիւրապետաց, հեծելազօրաց, գաւառապետաց, կուսակալաց եւ ամենայն մեծամեծաց հրամայեաց թիկնապահ լինել։ Իսկ մեծ սպարապետին իւրոյ եւ քաջ ախոյեանին Խէթքէվիչ՝ հրամայեց զօրօք դիմել եւ ժամանել առ որդին օգնութիւն. որ եւ տարաւ բազում մեծ թօբեր եւ նա ընդ իւր։ Եւ այսպէս փութով ժողովեցան կոյտ ընդ կոյտ եւ բանակեցան եւ ժամադրեալ տեղին, ուր էր սովորութիւն։

Իսկ հպարտ եւ գոռոզն [4] Օսման եօթնագլխի վիշապն՝ հրամայեաց զօրացն մերձ գալ բանակին Լէհաց [5], ապաւինեալ ի զօրութիւն բազկին եւ յաղթութիւն զօրաց եւ ոչ յԱստուած։ Եւ ոչ յիշեաց զգիրն զայն, թէ Մինն հազար հալածէ եւ երկուքն զբիւրս շարժէ. եւ Սաղմոսն որ ասէ, թէ Սուտ է ձի ի փրկութեան, ի բազում զօրութեան իւրում. եւ թէ Մի պարծեսցի մեծն ի մեծութեան եւ մի հզօրն ի զօրութիւն, այլ Տերամբ պարծեսցին. եւ թէ Վայ որ պարծի եւ ոչ Տերամբ. զոր եւ այլ բազումս գտցես ի սուրբ Գիրս։

Եւ օր մի եդեալ մարտ՝ դիպան ճակատ առ ճակատ [6]. [7] անկան յերկուց կողմանց յոլովք [8] ։ Իսկ հեթմանն քանզի խոր իմաստուն էր, նախ Խազախնուն հրամայեաց ցրուիլ ի դաշտս, ի յանտառս եւ ձորամէջս. դարանակալ եդեալ դաւաճանէին եւ գողանային զմարդ եւ զանասուն, զզէն եւ զասպառ եւ զայլն. եւ ի գիշերի սողային ի վերայ որովայնի եւ յանկարծակի անկեալ ի վերայ բանակաց բազում վնաս գործէին Տաճկին. նաեւ զթօփերն ի ձեռաց իւրեանց խլէին։

Իսկ մի փաշայ ոմն Խարախաշ անուն, որ էր Շամայ [9] եկեալ հինգհարիւր հոգ[ւ]ով. սա եկեալ առ Օսմանն եւ ասէ. Զի՞նչ է կավուրն եւ զի՞նչ լինի կռիւ նորա. տուր ինձ հրաման. ես իմ զօրօքս գնացից եւ զամենեսեան կենդանի ածից առ քեզ. եւ զթապօրն ցրւեցից։ Եւ նա ասէ. Գնա [10] ՛, տեսնամ զքեզ։ Իսկ եղկելին վստահացեալ անձին զօրութիւնն եւ ոչ յԱստուած. եւ մինչ գնայր զառ ի վեր տափարակին, յորում [11] կային անտառախիտ ծառք, ուր էին թագուցեալ Խազախք։ Մի ոմն ի նոցանէ տեսեալ թէ գայ փաշան այնպէս վստահ եւ գիտաց թէ նա է գլուխն. նշան եդիր ի վերայ նորա զթուֆաքն իբրեւ ի նպատակ. եւ հարեալ ի ճակատն սաղաւարտիւ անցուց զկուլան ի միւս կողմն, որպէս Դաւիթ զԳողիաթ. որ եւ ի վայր անկեալ ձիուն՝ սատակեցաւ։ Եւ յանկարծակի ելեալ ի թփոյն Խազախք՝ ամենայն կողմանց պատեցին շուրջանակի զՇամայ խուլն [12], կոտորեցին անխնայ. սակաւք մնացեալ փախստեամբ՝ գնացին պատմել Օսմանին։ Եւ նա բարկացեալ հրամայեաց Թաթարաց մտանել երկիրն Լէհու. զոր անթիւ բազմութեամբ իբրեւ մարախ տարածեալ գային եւ ոչ գիտէին զորոգայթք վնասուց. զոր թոյլ ետուն մտանել ի ներս. ապա կալեալ զյառաջս եւ զյետոյս նոցա՝ սրախողող արարեալ. զայլս թօփերուն կեր տվեալ ԶՌ հոգի կորուսին։ Իսկ խոհեմ եւ իմաստուն այրն եւ քաջ հէթմանն լուեալ զբազմութիւն զօրաց Տաճկաց՝ երկնչէր. եւ գրէր առ Զիկմունդ արքայն թէ վաղ հասիր օգնութիւն մեզ, զի անթիւ եւ անհամար է զօրքն այլազգեաց քան զաւազ եւ մեք սակաւք. մինչ զի ի մեծ հոգսոյ անտի անկաւ ի փորացաւութիւն [13], որ եւ մեռաւ. զորոյ Տէր Աստուած հոգին լուսաւորէ։ Եւ թագաւորն ԳՃՌ հոգ[ւ]ով ճեպէր [14] գայր եւ հասանէր առ որդին ի բանակն։

Իսկ զօրքն երկուց կողմանց դիմամարտեալք մարտնչէին կոտորելով զմիմիանս։ Եւ այս եղեւ երկրորդ եւ երրորդ կոտորած երկոցունց [15] ։

Ապա հրաման եհան Օսմանն բազմահոյլ զօրօք հարկանել զբանակն Լէհու։ Եւ սկսան առաւօտէ մինչ իրիկուն կռվել. եւ անկաւ բազում զօր ի Լէհու եւ նոցա։ Եւ յերիկունն իբրեւ լուսացաւ՝ դարձեալ սկսան ճակատամարտիլ։ Եւ օրն այն էր մեծ եւ երեւելի. եւ այնպէս մեծ եւ ահագին էր պատերազմն, զոր ոչ կարեմ ընդ գրով արկանել. քանզի ի բազմութենէ թօփից եւ թֆաքաց ծխոյն մթացաւ աշխարհս. զի ոչ ոք կարէր ճանաչել, ո՞ր է թշնամի կամ ո՞ր բարեկամք։ Այլ եւ ահ եւ դողումն կալաւ զամենեսեան. մինչ զի լքեալ թողեալ եւ անյոյս մնացեալ եղեն զօրքն Լէհու։ Ապաւինեալ յԱստուած [16] ՝ առաքեցին առ ամենայն քաղաքս եւ գիւղս եկեղեցիս աղօթք եւ պաղատանք առնել վասն փրկութեան քրիստոնէից. զի ահաւասիկ կորնչիմք ասէին։ Զոր եւ կարգաւորք եւ աշխարհականք ամենայն եկեղեցիս իրեք օր իրեք գիշեր աղօթք եւ պաղատանք առնէին առ Աստուած ասելով. Մի մեզ, Տէր, մի մեզ, այլ վասն անուան քո եւ վասն մեծի փառաց քոց ողորմեա [17] հաւատացելոց, որք կարդան զանուն քո սուրբ։

Իսկ երրորդում աւուրն, յորժամ սկսան դարձեալ բախիլ ընդ միմիանս բազմութիւնք զօրաց. եւ Տաճիկք յաղթող [18] գտեալ կամէին ի սպառ ջնջել զհաւատացեալս։ Իսկ ողորմած եւ մարդասէրն Աստուած գթացեալ ի վերայ քրիստոնէից հնչեաց հողմ ի Լէհու զօրաց կողմանէ ի վերայ Իսմայելացոցն եւ թօփից ծուխ երկուց կողմանց մտանէին աչքն եւ կուրացուցանէին։ Եւ հաւատացեալք սուր ի վերայ նոցա եդեալ կոտորեցին աւելի քան ԾՌ հոգի. եւ զայլս փախստական արարեալ զաւարս [19] նոցա առին։ Այս սքանչելիս յԱստուծոյ [20] եղեւ. փառք Աստուծոյ։ Եւ այս եղեւ աւուր Վերացման սուրբ Խաչին։

Ապա ասէ մեծ վեզիրն եւ այլ մեծամեծքն ցՕսմանն, թէ վասն այն ոչ յաղթեմք [21] կավուրաց, զի զերդումն մեր կոտորեցաք եւ անմեղ եկաք ի վերայ նոցա. յաղագս որոյ ոչ յաջողեցաւ կռիւն մեր. կորուսաք զքաջ եւ զարի արս եւ զանթիւ մուսուլմանս։ Իսկ նա իբրեւ զՓարաւոն քարացեալ եւ խստացեալ սրտիւ ոչ ձանձրացեալ ի չարէ եւ ի հեղլոյ արեան՝ ասէ ցասմամբ. Անհնար է ինձ թոյլ տալ կամ յետս դառնալ, մինչեւ ոչ առից զերկիրն Լէհու եւ զթագաւորն կենդանի կալայց։ Այլ զօրքն ամենայն ոչ կամէին զպատերազմս զայս ի սկզբանէ եւ այժմ [22] եւս. եւ զի հարկիւ արար եւ զօռ, ոխ պահէին ի սրտի։ Եւ մինչ Օսմանն խորհէր այլ զօրս առաքել ի վերայ Լէհաց, եկն եհաս Զիկմունդ ի Լով իրեք աւուր ճանապարհ հեռի գոլով ի [23] բանակէ որդոյն։

Իսկ ի բանակն Լէհցոց սաստիկ մահ անկաւ. որ եւ սով ընդ նմին. զի ոչ մնաց մարդ եւ ոչ անասուն եւ ոչ կերակուր. ուտէին զձիս եւ զայլ գարշելիս, նաեւ զմեռելոտիս։

Լուան մահմէտականքն եթէ գայ թագաւորն անթիւ զօրօք. անկանէին յոտս Օսմանայ [24] եւ ասէին. Թոյլ տուր կռվոյս եւ արա խաղաղութիւն. զի թէ որդոյն չկարացաք դէմ ունել, զիա՞րդ հօր նորա. քանզի ահա իրեք աւուր ճանապարհ է մենէ, որ գայ անթիւ եւ անհամար զօրօք, որ ծածկել են զերեսս երկրի եւ զդաշտս. եւ զի ազգն այն սաֆի երկաթ են եւ կրակ։ Իսկ փքացեալ հպարտ գոռոզն որ սլացեալ էր որպէս զարծիւ եւ գոչէր որպէս զառիւծ, իբրեւ լուաւն՝ կակղացաւ եւ իբրեւ զաղվես նկուն դարձաւ։ Եւ ասէ ցմեծ [25] վազիրն՝ Պայրամ փաշուն. Գնա [26] եւ զոր ինչ կամիս արա։ Իսկ նա միջնորդ կալեալ զՕլախաց պարոնն, որ կոչէր Քասբար, եւ զայլս՝ առաքեն առ Վլատիսլաւուս որդի արքային վասն հաշտութեան։ Զոր յետ բազում երթեւեկութեանց՝ արարին ուխտ եւ դաշինս երդմամբ ընդ միմիանս։ Եւ առաքեաց Օսմանն պարգեւս մեծամեծս, այլ եւ կենդանի փիղս արքայորդոյն. որ եւ նա դարձ փոխարինի [27] յղեաց նմա։ Եւ եղեւ ուրախութիւն մեծ ամենայն քրիստոնէից եւ ցնծութիւն։

Զայն լուեալ թագաւորն Զիկմունդ [28] ՝ դարձաւ խնդութեամբ յետս։ Նոյնպէս եւ կորովամիտն Վլատիսլաւ դարձաւ մեծաւ յաղթութեամբ եւ քաջութեամբ եւ աւարաւ [29] ի թախտն իւր։

Իսկ զօրքն Տաճկաց եւ մեծ իշխանքն տեսեալ զյԱստուծոյ եղեալ յաղթութիւնն [30] ասէին, թէ Մեր երդումն զմեզ բռնեց։ Բայց կրճատէին զատամունս իւրեանց ի վերայ Օսմանայ, որ անպարտ կորոյս այսչափ զօրս պատերազմողս. եւ խորհէին ի սիրտս դաւ եւ նենկ։

Եւ սուլթան Օսմանն այսպիսի ամօթով եւ մեծ անարգանօք դարձաւ ի Ստամպօլ նկուն եւ գլխիկոր։ Բայց յետ [31] ոչ յոլով աւուրց գլուխ քաշեց ղուլն եւ ենկիչարիքն, սբահիքն. եւ միաբանեալ երդմամբ ի միասին դիմեցին ի սարայըն։ Օսմանն փախաւ Էսկի սարան. գնացին զկնի. եւ անտի թագեաւ մօտ ենկիչէրի աղան. անդ բոլորեցին զտունն եւ ասին. Տուր մեզ զմեր կորուսիչն, ապա թէ ոչ զքեզ կտոր կտոր կ՚առնեմք։ Եւ նա վասն ահի ետ զնա ի ձեռս նոցա։ Իսկ եղկելի Օսմանն արկեալ զվզովն մախրամայ՝ աղաչէր եւ աղերսէր լալով առ մի մի զծառայսն իւր թէ՝ Մի՛, խնայէք ինձ ծառայք իմ եւ մի սպանանէք, զի զձեզ մեծի փառաց հասուցից։ Եւ նոքա պնտեալք ոչ ողորմեցան նմա բնաւ, թէ Դու չի խնայեցիր եւ ոչ լսեցիր մուֆդուն եւ ոչ մեզ. եւ ոչ մեք քեզ կ՚ողորմիմք։ Եւ բերեալ համալի ձի մի անարգ սէմէրով, հեծուցին ի վերայ. եւ այնպէս շրջեցուցին ի քաղաքն. եւ տարեալ Եօթն Ղուլան՝ խեղդեցին դառն մահուամբ։ Եւ այսպէս կորաւ չարն չարաւ եւ համբարձաւ անօրէնն ի միջոյ. զի մի տեսցէ զփառս Աստուծոյ։