Ուղեգրութիւն

[Ա]  1622

Դարձեալ ի թվ. Հայոց ՌՀԱ (1622) ել հողմն հարաւային [1], հպարտ եւ գոռոզ, փքացեալ եւ լցեալ հողմով չարութեան՝ Օսման անուն, որդին սուլթան Ահմատին, որ ուսմանէ սադայելեան, խորհեցաւ խորհուրդ չար եւ զապիրատութիւն վասն քրիստոնէից, մանաւանդ Լէհցոցն՝ գալ ի վերայ նոցա ի պատերազմ, ջնջել եւ ի սպառ կորուսանել։ Եւ արարեալ իւր խորհրդակից զոմանս՝ ետ կանչեցնել ի Ստամպօլ՝ եթէ եօթն տարի սէֆէր ունիմ ի վերայ Լէհու։ Եւ ինքն պատրաստէր, կազմէր զօրս մեծաւ պատրաստութեամբ։

Իսկ մուֆտին եւ մեծամեծք եւ վազիրն ոչ հաճեցան ընդ այն. ասէին թէ Մի առներ զայդ զի ուխտ եւ դաշինք ունիմք հետ նոցա. եւ ոչինչ վնաս կամ նենկութիւն գտաւ ի նոսա. այլ եւ մուֆտին չերետ ֆէթվայ։ Իսկ նա քանզի մանուկ էր տիօք, յիմար մտօք, գոռոզ եւ հպարտ ըստ Ռոբովամայ, ոչ լուաւ խրատու ծերոց եւ իմաստնոց, այլ հոմանեաց իւրոց եւ նմանեաց. ոչ յուսացաւ յԱստուած [2], այլ ի մեծութիւն եւ ի զօրս իւր անթիւ. արհամարհեաց զմեծն եւ զօրէնսդիրն իւր. զի ետ աքսորել զՄուֆդին որդովք եւ ընկերօք ի հեռաբնակ եւ օտար աշխարհս. եւ զվեզիրս եւ զիշխանս ետ սպանանել, որք ոչ կամէին գնալ ի վերայ Լէհու։

Եւ գրեաց հրովարտակս Օսմանն առ նախարարս, կուսակալս, կողմնապահս, պէկլէրպէկիս, իշխանս եւ փաշայքն, առ հազարապետս, հարիւրապետս, գնդապետս [3], զօրավարս, զօրապետս, զօրագլուխս. այլ եւ առ Մսրայ ղուլն եւ Շամայ, Արաբացոց, Քաղդէացոց [4], Քրթաց եւ Ապազաց եւ ամենայն կողմանց եւ հեռաբնակ այլասեռս եւ ազինս, որք էին ընդ իշխանութեամբ նորա. զի փոյթ ընդ փոյթ եկեալ հասցեն առ նայ։ Յետոյ [5] առաքեց գիր եւ ի Մակեդոնիա, Ելլաթայ, Պուլղարք, ի Սըրֆ եւ ամենայն Ուռումէլի եւ ի Պօսնայու փաշան եւ Սիլիսդրու, զի ժողովեալ զզօրս ամենայն եկեսցեն փութով առ նայ։ Գրեաց ի Ղրիմ առ խանն, զի եւ նա հասցէ բազմութեամբ զօրաց Թաթարաց. այլ եւ Նօղայու եւ Սըմրղանտու Նօղայ Նետողացն հրամայեաց գալ ի մարտն։ Եւ վաղվաղակի ժողովեցան յոյժ յոյժ [6] ։

Եւ ինքն խօնտքարն աճապարեալ [7] եկն ի Ատրանայ. եւ հրամայեաց կամուրջ կապել ի վերայ անհուն գետուն Թունայի. զի անտի անցանիցեն անթիւ բազմութիւնք զօրացն։ Զոր եւ փութով երկու տեղ կապեցին հնարիւք կամուրջ, որով անցանէին բուլք ի բուլաց եւ հազարք հազարաց։ Ասաց երկուհարիւր թօբ տանել Թունայու վերեւով. եւ ամենայն քաղաքաց եւս առնուլ զթօբս եւ տանել։ Եւ գտաւ անթիւ եւ անհամար թիւ հեծելոց, որպիսիք ոչ են երբեք [8] եղեալ, ոչ ի հինն եւ ոչ ի նորս, ոչ յաւուրս [9] մեծին Դարեհի, Արտաշէսի եւ ոչ կայսերաց Հռոմայեցոց եւ ոչ Արշակայ մեծի Հայոց արքային եւ ոչ այլոց։

Եւ ասին ոմանք ի դրանէ Օսմանին, թէ եօթն անգամ հարիւր հազար հոգի է եւ ԷՃՌ. զատ եւ որիշ ըղտապան, ջորէպան, ձիապան, սէյիս չուրա, հովիւք. թող զայլ խառնիճաղանճ ամբոխն. ԲՌ ուղտ միայն բեռամբ անցանէր. թօբերն գօմէշնօք եւ եզամբք. ունէր ընդ իւր եւ ֆիլք. եւ ազգ ազգ զէնք։

Եւ շարժեալ Ատրանու՝ գրեաց նամակ Լէհու արքային, որ ունէր օրինակ զայս. «Սուլթան Օսման հզօր եւ մեծ, յաղթող ամենայնի եւ ոչ ումեքէ յաղթահարեալ. արքայից արքայէ եւ ամենից իշխօղ խօնդքարէս. զոր ունիմ զչորս կողմ աշխարհիս ընդ իշխանութեամբս իմով, հարկատու արարեալ զամենայն ազգս եւ զազինս. այլ եւ ընդ ձեռամբ արարեալ զԺԵ թագաւորութիւնս՝ տիրեմ ի ծովէ մինչեւ ի ծով. այլ եւ բոլոր տիեզերաց, սկսեալ ի Մաքայու կանաչ ծառէ, անդրանիկ որդի գոլով Մահմէտայ [10] եւ համանման գոլով նմա. ունիմ զծառն կանաչ յուժ, օգնիչ ինձ եւ իմոցն [11] ։ Ծանիր Զիկմունթ արքայտ Լէհու, զի գամ ի վերայ քո անթիւ զօրօք եւ անհամար հեծելովք, իբրեւ զարծիւ շառաչմամբ [12] եւ ահարկու. զի ծանիցես զիս եւ իմասցիս զզօրութիւնս իմ, որ եմ նման երկնայնոց [13] ։ Իսկ դու տկար եւ նկուն, զոր ոչ կամիս հնազանդիլ հզօրիս եւ լինել ինձ հարկատու. տեսցես թէ զինչ անցք անցանիցեն ի գլուխ քո եւ քոյոցն։ Զի դու ո՞վ իցես, զի ընդդէմ կայցես ինձ կամ պատերազմ տացես ընդ յաղթող զօրս իմ։ Ո՞վ ես դու կամ [14] յո՞վ իցես յուսացեալ [15]. եթէ յեկեղեցի՞սն քո յորում աղօթէքն. զամենեսին զնոսա գրաստուց իմոց ախոռ արարից եւ ձիոց. իսկ թէ ի փա՞յտ ձեր յուսացեալ ես. ես նովաւ մանրեցից զգլուխ քո։ Երդնում ի [16] հաւատ Մահմէտի եւ ի կրօնս մըսլմանութեան. զի որ ինչ խորհեցայ [17] ես՝ զայն արարից։ Այլ եւ զքո թախտն Քրաքով, զԼով եւ զԼուպլին ետու պարգեւ զօրացս իմոց»։ Եւ այլ բազում բանս հպարտ եւ հայհոյութիւնս մեծաբանութեան գրեաց եւ ուղարկեց առ թագաւորն Զիկմունդ։

Եւ ինքն զկնի թղթոյն վաղվաղակի գայր հասանէր ի Պուղտան։ Զկնի նորա եհաս եւ խանն ՁՌ Թաթարովք եւ մտեալ նա նախ ի սահմանս Լէհու վնաս գործեց յոլով։ Իսկ զօրքն Տաճկաց իրեք տեղիս բանակ հարեալ [18] ՝ երից կողմանց կամէին մտանել աշխարհն Հէհայ։ Բայց եւ Լէհքն լուեալ զգալուստ նոցա՝ պատրաստեցան զօրք բազումք եւ գնացեալ կալան զանցս ճանապարհաց եւ սպասէին գալն թագաւորին։

Եւ իբրեւ ետուն դեսպանքն [19] զգիրն արքային. զոր ընթերցեալ առաջի ամենեցուն՝ զահի հարան եւ երկիւղիւ լցան, մինչեւ բեկաւ սիրտն ամենայնի ահէ անօրինին. այլ եւ շիւարեալ յիմարեցան յանթիւ [20] զօրացն որոց ոչ գոյր թիւ։ Ապա ասէ բարեպաշտ արքայն. Մի՛ երկնչիք եւ մի զարհուրիք եւ մի յուսահատիք ի սպառնալեաց բռնաւորին. բայց մեք ապաւինեալ յԱստուած եւ ի զօրութիւն սուրբ Խաչին, զի նովաւ յաղթեսցուք թշնամեաց. թէպէտ նոքա բազում են եւ անթիւ, այլ անհաւատք են. իսկ մեք (թէպէտ եւ) սակաւք եւ հաւատացեալք. զի զօրութեամբն Աստուծոյ եւ սուրբ Խաչին, որ նա անարգեաց, յաղթէ սակաւն բազմաց։ Քանզի նամակս այս նման է գրոյն Ռաբսակայ զօրավարին, որ գրեաց առ բարեպաշտ արքայն Երուսաղէմի եւ Իսրայէլացոցն Եզեկիայ։ Այլ եւ նման է գիրս այս օրինադրի սորա Մահմէտայ եւ Օմարայ [21] գրոյն, որ գրեցին ի Կոստանդնուպօլիս առ աստուածասէր կայսրն Յունաց մեծն Հերակլ։ Զի, ասէ, այս մարտ չէ ընդ մեզ կամ ընդ մարմնոյ, այլ ընդ անյաղթ զօրութիւնն Աստուծոյ. զի սա փքացեալ իբրեւ զտիկ ունայն [22] ՝ սակաւ հայհոյել զԱստուած կենդանի եւ զսուրբ Նշանն, այլ եւ իշխեաց զինքն երկնաւորաց նման ասել. վասն որոյ եւ Աստուած կործանեսցէ զնա ի սպառ, խլեսցէ յարկաց եւ զարմ [23] ։

Եւ այսպէս ապաւինեալ յԱստուած եւ ի սուրբ Խաչ նորա՝ քաջալերէին զմիմիանս ասելով. Ահա օր փրկութեան, այսօր դիցուք զանձինս ի մահ եւ մարտիցուք վասն սուրբ հաւատոյ։