Յիշատակարան. Մասն II (1767-1776)

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Յետ յղելոյն սրբազան վեհին զՄիրզայն մեր ի Կարս առ սարասկեարն վասն Թօխաթու նուիրակ Պետրոս վարդապետի եւ ընդ եղեալ իշխանաց ըմբռնեցմանն, (որպէս ասացաւ յամսոյս ԺԷ ) եւ զԿարնոյ փայակն որ վասն այսր եկեալ էր, դարձուցանելոյն յետս ի Կարին, եկն մահսար ի յԱրապկերու ժողովրդենէն, ընդ թուղթ Առաջնորդէ նոցին եւ մեր նուիրակին որք լիապէս գրեալ էին զնոյն անցսն: Զորս մահտեսի Փիլիպպոսն ի Կարնոյ յղեալ էր աստ ընդ եկողաց, եւ ինքն եւս գրեալ վասն այսր զթուղթ: Եւ ի հասանիլն աստ այն մահսարին, եկն եւ Միրզայն մեր ի Կարսայ, եւ ահա թէ զի՞նչ էր հոգացեալ, եւ սարասկեարն զինչ էր արարեալ գրեցից: Զի նախ քան զգնալն Միրզային անդ, հասեալ էր առ սարասկեարն համբաւն այն: Եւ մահտեսի Յօնանն մեր` որ ընդ չորից կարգաւորացն Ախլցխայու գնաց ի Կարս` (որպէս ասացաւ ի յելն յունվարի . ) չգնացեալ տակաւին յԱխլցխայ` անդ դիպեալ էր: Որում հարցեալ էր փաշայն նուիրակին, եւ նա ծանուցեալ էր: Եւ փաշայն մեղադիր էր լեալ սրբազան վեհին, թէ յորժամ առաքէ զնուիրակս յայն կողմունս, ընդէր ո'չ յղէ առ մեզ զի բոյրուլթու 20) տացուք նմա, որ այսպէս փորձութեան չհանդիպին: Եւ նա ասացեալ էր թէ` որովհետեւ չէ սովորութիւն, վասն այն ոչ յղէ աստ, զի թագաւորի բէրաթն զոր տուեալ է իւրեան զնորին սուրաթն տալ նուիրակացն, որք գնացեալ այնու շրջագային յայն երկիրսն: Եւ փաշայն պատասխանեալ էր թէ` թէպէտ չէ լեալ սովորութիւն, բայց այժմ այսպէս պահանջէ ժամանակն , թող մատն մի բոյրութու եւս ի մէնջ լիցի ի ձեռն նուիրակացն, զի այդպէս փորձութեան չհանդիպին: Զայս այսպէս էր ասացեալ: Եւ ապա խոստացեալ էր վասն խաթեր սրբազան վեհին գրել Մատէն Աղասուն, զի թոյլ տացէ նուիրակին: Եւ Յօնանն գնացեալ էր յԱխլցխայ: Եւ ապա մեր Միրզայն եւս է գնացեալ ի Կարս, (որպէս ի վերայ ասացաւ ) Եւ ի տեսանելն փաշային զթուղթ սրբազան վեհին, եւ յիմանալն զխնդիրն, իսկոյն գրեալ էր զթուղթ առ Մատէնի Էմին Աղասին , թողուլ զնուիրակն մեր` եւ զորս ընդ նմա, եւ զփարայ մի գրամ ոչ առնուլ: Եւ տուեալ զթուղթն Բայրախտարի միոյ` յղեալ էր շուտով: Եւ ապա զպատասխանի թղթոյ սրբազան վեհին գրեալ էր փաշայն, եւ ծանուցեալ զվերոյ ասացեալն եւ միամիտ արարեալ: Եւ զնոյնանման բոյրութլու մի եւս գրեալ նորապէս ի վերայ նոյն Էմին Աղասուն, եւ յղեալ առ սրբազան վեհն, զի տեսեալ միամտեսցի, եւ յղեսցէ զայն եւս անդ` զի թէ տակաւին չիցէ թուլատրեալ զնոսա Մատէն Աղասին, թոյլ տացէ: Այսպէս էր լեալ: Վասնորոյ եւ սրբազան վեհն զթուղթ մի գրեաց առ Արապկերցիսն ի պատասխանի մահսարին նոցին (որ ի վերոյ յիշեցաւ , ) որք բազմու աղաչանօք խնդրեալ էին ի սրբազան վեհէն թէ վատ է անունս այս զոր ի վերայ ազգին մերոյ կայացուցին, հոգա ' այսր աղագաւ, եւ զհնար սորին գիտ, զի մի կայասցի ի վերայ մեր հասակավնաս անունս այս: Ուստի` եւ սրբազան վեհն ծանոյց նոցա զոր ինչ արարին, եւ որպէս եղեւ կատարման բանին, (որպէս գրեցաւ ի վերոյ երկրապէս , ) նաեւ զիրս կրկին բայրութթուիցն եւս ծանոյց նոցա, (որք ի վերոյ յիշեցան , ) եւ զառ ինքն յղեալն` առ նուիրակն յղեաց, եւ գրեաց սոցա տեսանել զայն եւ իմանալ զգրեալսն ի նմա, յորում գրէր փաշայն առ Էմին Աղասին զփարայ մի ոչ առնուլ: Բայց նոքա շուտափոյթ լեալ անդ` ԱՌ ոսկի էին խոստացեալ անդ, Էմինին, վասն սարասկեարին, եւ զայն Գ բաժին էին արարեալ, զի մինն Արապկերցիքն տացեն, մինն Ակնցիք, (որովհետեւ նոքա եւս էին ընդ սոսա զրպարպեցեալ այսու զրպարտութեամբ : ) եւ մինն նուիրակն մեր: Եւ գրեալ էին առ սրբազան վեհն զխնդիր, զի աստ զայն խոստացեալն ծածկապէս տացէ սարասկեարին, զի մի անդ ինքեանք յայտնապէս տալով զայն` իսպառ կայացուսցեն ի վերայ ինքեանց զայն վատ անունն եւ յետոյ ինքեանք մեզ հասուսցեն: Եւ սրբազան վեհն գրեաց թէ` դուք կարի շուտափոյթ էք եղեալ, եւ զայդ ընդ վայր խոստացեալ: Եթէ զայս մեզ գրելոց էին , պարտ էնք մեզ թողուլ զի մեք հոգայաք աստ: Բայց անդ` ահա դուք զայդ ի բերան էք տուեալ, արդ թէ առնուլ եւ թէ ոչ, ես ոչ գիտեմ: Բայց որ ինչ ինձ գրեալն է, (որպէս ահա ի մէջ բոյրուլթուիդ այդմիկ գրեալ է, գրէ թէ` վասն խաթեր քոյ գրեալ եմ որ փարայ մի չառնուն: Արդ նա այսպէս մեզ բեռն դնէ, եւ մեք մեզէն զմարդավարութիւն ինչ առնել պարտիմք ի հարկէ` յորժամ այսր աղագաւ զշնորհակալութիւնս գրեսցուք առ նա: Եւ մարդ եւս մինչ յղեցաք ի Կարս, թէ ի մէնջ եւ թէ ի խանէն, գիտէք ահա թէ որքան լինին ծախք: Մահտեսի Փիլիպպոսն եւս ահա գրէ մեզ ի Կարնոյ, (զոր այժմ էր գրեալ , ) թէ գիւմրիւկչին ԲՃՂԵ ղուռուշ դրամ էառ լինէն, որ մէկ թաթար էր եկեալ ի սարասկեարէն առ որ վասն այս բանիս, Ի ղուռուշն նմա ետ, եւ ԲՃՀԵ ղուռուշն եւս բոյրութլու բերողին պատի տալ` զոր ի հարկէ ձեզ եւս է գրեալ ասէ մահտեսի Փիլիպպոսն: Արդ դուք այնպէս գիտէք ասէ թէ` միայն այդ ձեր խոստացեալ ԱՌ ոսկին է, որ Գ բաժին էք արարեալ, եւ Ա բաժին արկեալի վերայ նուիրակին մերոյ: Արդ` ի վերայ ծախուցն վերոյ յիշեցելոց զորս մեք աստ արարաք, եւ առնելոց ես եմք, եթէ զայդ եւս ի նուիրակէն մերմէ առնուք զայն եւս ի խղճմտանս ձեր թողում: Եւ այլ երկար բանք առ այսոսիկ :
       Թուղթ մի եւս առ սրբոյ Աթոռոյս նուիրակ Պետրոս վարդապետն գրեաց, (որ յամսոյս ԺԷ եւ ի յունվարի ԻԵ յիշեցեալ է , ) ի պատասխանի թղթոյն: Եւ զվերոյիշեալ պատմութիւնսնն, եւ զոր ինչ գրեաց առ Արապկերցիսն, զամենայն լիապէս ծանոյց նմա: Եւ վասն ԱՌ ուկւոյ Գ բաժին առնելոյն գրեաց թէ` եթէ կամիցին առնուլի քէն, ինքեանք ողջ լիցին, իւրեանց տուեալն է, թող վերստին յետս առցեն: Եւ զոր ինչ ինքն աստ վասն բանիս այսմիկ ծախեաց էր, (որպէս ի վերոյ ասացաւ , ) սմա ծանոյց, զի ընդ առաջնորդ Պետրոս վարդապետին խօսեսցին, եւ ծանուսցեն հասարակին, որպէս ինքն եւս գրեաց եւ որպէս եւ կամիցին եւ արասցեն, գրեալ ծանուսցէ ինքեան: Զբոյրուլթուն եւս առ սա յղեաց` (որպէս ասացաւ ի վերոյ , ) զի թէ պիտոյասցի, հանցէ, ապա թէ ոչ, պահեսցէ առ ինքն, զի թերեւս յայլ ուրեք պիտոյասցի: Եւ զի` զրաբանութիւն այն ի բերանոյ սպասաորին իւրոյ Մկրտիչ վերդապետին էր առաւել կայացեալ ի վերայ իւր. քանզի պիղծ ժողովարարն այն յորմէ ելեալ էր զրաբանութիւնն, (որպէս ասացաւ յամսոյս ԺԷ , ) ասացեալ էր թէ` թուղթ բերի, եւ ետու նուիրակի սպասաւոր Աբեղային: Եւ ի հարցեալն զնա բռնաւորին Արապկերու թէ այս յիրաւի է զոր ասէ, եւ ի խոշտանկելն զնա գանիւ փոքր ինչ , նա իսկոյն յանձն առեալ էր զզրաբանութիւնն, թէ յիրաւի է, ինձ թուղթ ետ, եւ ես ետու մեծաւորին իմոյ: Ապա եւ բռնաւորն զՊետրոս վարդապետն եդեալ էր ի բանտի, (որպէս ասացեալ է յամսոյս ԺԷ , ) Վասնորոյ` գրեաց սմա սրբազան վեհն զի կերպիւ ինչ յղեսցէ զՄկրտիչ վարդապետն յետս աստ, զի մի ի բերանոյ նորին այլ եւս կրեսցէ զվտանկ ինչ :
       Թուղթ մի եւս առ Արապկերու Առաջնորդ Պետրոս վարդապետն գրեաց (որ ի վերդ յիշեցաւ , ) ի պատասխանի թղթոյն , եւ զամենայն վերոյգրել պատմութիւնս, եւ զոր ինչ գրեաց հասարակին, եւ մեր նուիրակին թէ վասն անցիցն, եւ թէ ԱՌ ոսկւոյն, ի կարճոյ գրեաց սմա, եւ պատուիրեաց ընդ նուիրակին խօսել այսր աղագաւ, եւ զպատշաճն հոգալ : Իբրու ի վերայ սորա արկանելով զբանն, այնպէս հոգալ` զի մի մեք աստ այսքան ծախս արարեալ (որպէս ի վերոյ գրեցաւ , ) անդ եւս նուիրակն տացէ: Եւ զի գրէր սա թէ բոյրուլթուն այնպէս գրեցա ' սարասկեարին, թէ Հայոց ազգին մի ' դիպիք բնաւ: Ուստի գրեաց նմա առ այս թէ` մեք թէպէտ քան զայդ լաւագոյնս էաք գրեալ սարասկեարին եւ իւրայնոցն, բայց գրեն մեզ թէ` խալիֆայ, մեք այժմ յԱզգէն մերմէ եւս ունիմք զկարծիս, վասն ազգին Հայոց որպէս գրեսցուք թէ մի դիպիք: Եւ այլ առ այսոսիկ բանք: Թուղթ եւս առ Մուրտիկզատէ մահտեսի Փիլիպպոսն գրեաց (որ ի վերդ եւ յամսոյս ԺԸ յնշեցաւ , ) ի պատասխանի թղթոյն: Ծանուցանելով նմա զամենայն անցսն որք ի վերոյ գրեցան, եւ զոր ինչ գրեաց առ Արապկերցիսն եւ առ Առաջնորդն նոցին եւ առ մեր նուիրակն: Եւ զվերոյիշեցեալ բոյրուլթուն եւս յղեաց առ սա, զի տեսցէ թէ զի՞նչ է ի նմա գրեալ: Եւ վասն բոյրուլթուին զնուիրակի թուղթն եւս բաց յղեաց առ սա, զի յետ տեսանելոյն զբոյրուլթուն, դիցէ ի մէջ թղթոյն, եւ կնքեալ յղեսցէ առ նա: Զգրեանսն Արապկերցոց եւս բաց եդ ի մէջ թղթոյն, զի կնքեալ յղեսցէ առ նոսա: Եւ թէ առաջին յղեալ բոյրուլթուն` (զոր սարասկեարն իւր մարդովն էր յղեալ , ) հասեալ իցէ անդ, եւ զինչ է եղեալ, կամ յետ գնալոյ այս թղթոյս զի՞նչ լինիցի, ծանուսցէ ինքեան: Իսկ եւ Արապկերցի Մարտիրոսն` եւ ուզուն Պետրոսն` (որք յիշեցեալք են ի ԺԸ ամսոյս , ) զդրամն մեր ոչ տային, (որ անդ յիշեցաւ , ) եւ Մարտիրոսն այժմ զխաբեբաական թուղթ մի գրեալ էր առ սրբազան վեհն, հրաժարելով ի տալոյ դրամոյն, եւ զսնոտի պատճառս ինչ ցուցանելով: Եւ ի ձեռն յատուկ փայեկի միոյ յղեալ էր աստ առ սրբազան վեհն: Եւ սրբազան վեհն գրեաց զթուղթ մի մեղադրանաց եւ սպառնալեաց առ երկոսեանն, այսինքն առ Մարտիրոս եւ ուզուն Պետրոսն: Այսպէս թէ Մարտիրոս, հիլլաբազական գիրդ էհաս առ մեզ, եւ իմացաք: Այլ այդպիսի պատճառք եւ խաբեբայութիւնք առ մեզ ոչինչ համարին: Մեք զդրամն մեր ի ձէնջ պահանջեմք: Նախապէս իքէն պահանջեմք ուզուն Պետրոս, զի նուիրակն մեր զփողն ի ձեռս քո է համարեալ: (Ա1Ա ) Երկրոդն ի քէն պահանջեմք Մարտիրոս, զի դու գրեցեր մեզ թէ` փողն ինձ է հասեալ, եւ ես տալոց եմ, միամիտ լեր: Ահա զթուղթդ առ իս ունիմ: Արդ` որպէս եւ իցէ այդ երկուքդ պարիք տալ զդրամն մեր: Որք թէ որ մի յառաջ տայցէք մահտեսի Փիլիպպոսին, զի նա մեզ հասուսցէ, բարի է: Ապա թէ ո'չ յայնժամ որիշ կերպիւ առնում ի ձէնջ, եւ դուք փոշիմանելոց էք մեծապէս: Եւ այլ բազում սպառնալիք առ այս: Զայս թուղթս յատկապէս ետ նորին յղեալ փայեկին, (որոյ անունն էր Մուրատ , ) տանել տալ նմա: Եւ զայս եւս ծանոյց մահտեսի Փիլիպպոսին, զոր ինչ գրեաց Մարտիրոսին եւ Պետրոսին: Եւ պատուիրեաց` զի թէ տալ ոչ կամիցին զդրամն, շուտով ծանուսցէ ինքեան : Այս փայակս եւս ընդ վերոյգրեալ երկուց փայեկացն ել: Այսինքն` Բաղդատու եւ Վանայ: Երեքեանն ի միասին ելին աստի ի փետրվարի ԻԹ: