Յիշատակարան. Մասն II (1767-1776)

Հեղինակ
ՍԻՄԷՕՆ ԿԱԹՈՒՂԻԿՈՍ ԵՐԵՒԱՆՑԻ  

Բաժին
Հայ դասական մատենագրութիւն  

Թեմա
Պատմագրութիւն  Թղթեր, նամակներ, կոնդակներ  
Դիտել
Թուղթ գրեաց սրբազան վեհըն առ Ջուղայու Քալանթար Սարգիս Աղայն` ի պատասխանի ի հոկտեմբերի ԻԲ գրեցեալ թղթոյն: Որում եւ ծանոյց քան զայս յառաջ ի սեպտեմբերի ԻԲ զթուղթ գրելն առ ինքն: Զի թօհմաթ էր գրեալ առ սրբազան վեհըն` թէ ի վաղուց հետէ թուղթ ոչ ընկալնում ի քէն: Եւ զայն թուղթն` ընդ Քարիմ Խանի Ղուլլար Աղասի Ֆաթա Սուլթանին էր գրեալ սա առ սրբազան վեհըն: Բայց սրբազան վեհըն զպատասխանի թղթոյ սորին գրեալ, ոչ ընդ Ֆաթա Սուլթանին յղեաց առ սա (թէպէտ տակաւին աստ էր նա ) զի մի գուցէ վտանկ ինչ ծնանիցի: Այլ ետ Թիֆլիզեցի Պարոն Մէհրապին (որ ի Թիֆլիզու եկեալ աստ, երթայր ի Խօյ : ) տանիլ ընդ իւր ի Խօյ, եւ անտի յղել առ սա: Որում եւ ծանոյց զայս, եւ պատուիրեաց մի եւս այսուհետեւ ի գրելն առ ինքն զթուղթ ինչ, ի ձեռն տաճկաց յղեսցէ առ մեզ, այլ ընդ քրիստոնէի: Եւ վասն դրամոն (ճ ) զոր յայնժամ գրեալ էր սա առ սրբազան վեհըն գրել նուիրակին, զի փոխ տացէ ինքեան: Եւ սրբազան վեհըն ըստ խնդրոյ սորին գրեաց նուիրակին դրամ (ճ ) տալ սմա, եւ զսանատ առնուլ ի սմանէ: (որպէս ի սեպեմբերի ԻԲ ասացեալ է . ) որոյ աղագաւ փոշիմանեալ սա, այժմ մեծաւ զղջմամբ գրեալ էր սրբազան վեհըն թէ` եւս ոչ կամէի գրել քեզ վասն դրամոյն. այլք ստիպեցին զիս եւ գրել ետուն: Եթէ գրեալ եւս իցես ասէ նուիրակին դրամ տալ ինձ, ես ոչ առից : Եւ սրբազան վեհըն պատուիրեաց սմա, մի եւս այսուհետեւ զդրամ ինչ խնդրել ի նուիրակէն: Զի թէպէտ ըստ քոյդ խնդրոյդ յայնժամ գրեցի ասէ նուիրակին դրամ տալ քեզ, բայց զայն ակամայ եւ թահրիւ գրեցի ասէ նմա, եւ ոչ կամաւ: Զի քեզ ամօթ մեծ է ասէ եթէ սրբոյ Աթոռոյս դրամոյն ձեռնամուխ լինիցիս: Նաեւ` խնդրեալ էր սա ի սրբազան վեհէն գրել նուիրակին իւրեանց Ստեփաննոս վարդապետին մնալ ի Ջուղայ: եւ սրբազան վեհըն առ այս գրեաց սմա թէ ` զի թէ դա կամի ասէ մնալ յայդր, թող մնասցէ: Եւ թէ ոչ կամիցի, մեք ո՞րպէս բռնութեամբ արգելեսցուք ասէ զդա յայդր: Զայսոսիկ նուիրակին եւս գրեաց, (որպէս ասելոց եմք յետոյ , ) եւ ծանոյց սմա զգրելն: Եւ զի վասն վրացի Աղէքսանդրի ինքեան տալեաց դրամոյն. յառաջագոյն գրեալ էր սա առ սրբազան վեհըն, զի գրեսցէ ի Հաշտարխան, եւ ի մօրէ նորին առնուլ տացէ: Եւ թէպէտ սրբազան վեհըն քան զայս յառաջ ի սեպտեմբերի ԻԲ գրեալ սմա , բացասաց զխնդիրս սորին, բայց յետոյ ի յղելն զՍանահնեցի Յովսէփ վարդապետն ի դեկտեմբերի ԺԷ ի Հաշտարխան նուիրակ, պատուիրեաց նմա, զի ի հասանելն ի վիճակս իւր, լռելեալն խորհեսցի ընդ իշխանաց տեղւոյն, զի թէ վասն առնլոյ զդրամն սորին ի յԱղէքսանդրի մօրէն զիր իմն հնարել կարասցէ, գրեսցէ ինքեան, զի ըստ այնմ արասցէ: Զոր ծանոյց սմա, եւ խոստացաւ, զի թէ Յովսէփ վարդապետն ըստ պատուիրի իւրոյ ի կողմանէ առնելեացն իւրոց բան ինչ գրեսցէ ինքեան, գրեալ ծանուսցէ ի միամտութիւն իւր: Եւ վասն որդւոյն իւրոյ տիրացու Թադէոսին որպէս քան զայս յառաջ ի պատմութեան ՌՄԺԹ երորդ ամին եւ ի նոյեմբերի Ե, եւ այժմ եւս էր գրեալ վասն նորա առ սրբազան վեհըն, եւ խոստանայր յղել զնա ի սուրբ Աթոռս: Եւ սրբազան վեհըն պատուիրեաց սմա ի կամս իւր թողուլ նմա, զի թէ գայցէ ասէ աստ եւ թէ ոչ, սրբոյ Աթոռոյս եւ մեր որդի է: Զայս վասն այն գրեաց սմա վասն նորա, քանզի կարծէր զնմանէ` թէ նա ոչ կամի գալ, այլ սա ստիպէ նմա: Իսկ եւ Նախիջեւանու իշխօղքն ի քանի սմա զմիմեամբք անկալաք, աւերեցին զերկիրսն ըստ մեծի մասին: Որոց բողոքն հասեալ էր ի Շիրազ առ Քարիմ Խանն ` եւ նա հրամայեալ էր, զի ամենեքեանքն երթիցեն անդ առ ինքն, զի տեսցէ զդատաստանս նոցա, եւ այցելութիւն արասցէ երկրին: Ուստի` նոքա եւս ժողովեալք երթային առ նա, տանելով ընդ իւրեանս եւ ի գլխաւոր քեանդխուտայից երկրին , թէ ի հայոց եւ թէ ի տաճկաց: Որեւ ի յԱստապատու եւս զոմանս ի քէդխուտայից տանէին ընդ իւրեանս: Եւ նոքա թէ յաղագս այնր` եւ թէ վասն այլ ինչ յատուկ հոգալեաց ի կողմանէ գեղջն իւրեանց, գրեալ էին առ Աբրահամ վարդապետն աղաչել զսրբազան վեհըն, զի գրեսցէ առ քեալանթար Սարգիս Աղայն, զի հոգ տարցէ բանից իւրեանց: Եւ սրբազան վեհըն գրեաց նմա, զի թէ կարելի իցէ խնդիրն նոցա, հոգասցէ: Որպէս եւ յառաջագոյն անգամ մի եւս գրեաց նմա յաղագս նոցա վասն այսպիսւոյ բանի զխնդիր, (որպէս ասացեալ է ի պատմութեան ՌՄԺԷ երորդ ամին, եւ ի մարտի Ա . ) բայց թէ չլինիցի ասէ կարելի, կամ թէ դու յաղագս այնր զվնասն իմն կրելոյ լիցիս, մի հոգար: Զի այսպիսի բանս զմեզ աղաչելով գրեցուցանեն, դու թէ կարելի է, հոգա ', ապա թէ վնաս ինչ լինելոյ լիցի քեզ վասն այնց, մի հոգար: Մեք քեզ վնաս ոչ կամիմք: Զայս վասն այն գրեաց, զի երբեմն նա բեռն բառնայր թէ` զայս ինչ բան դու գրեցեր, եւ եւս հոգացի: Որոյ աղագաւ զայս ինչ վնասս կրեցի: Որպէս եւ գրեալ էր վասն Աղէքանդրին, (որ ասացեալ է ի սեպտեմբերի ԻԲ : ) Փուսուլայ մի եւս գրեաց առ սա սրբազան վեհըն ի պատասխանի եւ այլ միւս գրեցելոյց սորին: Զի բաց ի սրբազան վեհէն զնուիրակ Ստեփաննոս վարդապետն խնդրելոյն, (որպէս ի վերդ ասացաւ , ) զԱւետիս պետն եւ զայլ սեւագլուխ եւս խնդրէր յղել աստի ի վանս իւրեանց: Եւ վասն վանիցն իւրեանց եւս զհոգս առնել աղաչէր: Զի Առաջնորդն իւրեանց Մկրտիչ վարդապետն (որ յիշեցեալ է իպատմութեան ՌՄԻ երորդ ամին, եւ ի հոկտեմբերի Ժ : ) ոչ լինէր մուղայէթ վանիցն իւրեանց: Որպէս գանգատ գրէր զնմանէ: Նոյնպէս զտէր Մինաէն (որ ի պատմութեան ՌՄԺԸ երրորդ ամին, եւ ի սեպտեմբերի ԺԵ յիշեցեալ է . ) եւս էր գրեալ զգանգատ առ սրբազան վեհըն. վասն անյիշելի արարմանցն նորին: Յորմէ եւ խնդրեալ էր ընդ բանիւ արարեալ զնա, տանիլ առ ինքն , եւ դատել զնա ըստ արժանւոյն իւրոյ: Եւ սրբազան վեհըն ի պատասխանի սորին խնդրոցն եւ գանգատանացն միանգամայն այսպէս գրեաց սմա ի կարճոյ թէ` զի զոր ինչ գրեալ էին ասէ առ մեզ, զամենայն իմացաք: Բայց այդոքիկ Առաջնորդին են ասէ գործք. եւ ոչ մեր: Այսինքն զանկարգ քահանայսն դատել, վանքին ֆիքր քաշել, եւ զեղեալ միաբանւն պահել: Զոր այլք լուեալ, յօժարին ասէ գալ յայդր: Արդ` այդ անկարգութիւնդ եթէ ի ձեզ գոն, Առաջնորդն վասն է՞ր ոչ լինի վրէժխնդիր: Եւ է՞ր ոչ տայ նիզամ վանքն եւ քահանայից: Եւ թէ ինքն ոչ կարէ, թող բազմակնիք թղթով գրեսցեն մեզ, ապա եւ մեք հոգասցուք: Իսկ եթէ ինքն է պատճառ այդ անկարգութեանցդ , վասնայնորիկ ոչ լինի հոգացող, յայնժամ եւս պարտին միաբանք եւ ժողովուրդքն միաբանութեամբք ծանուցանել մեզ, որպէս յառաջ գրեցին մեզ բազմակնիք թղթով: (Որպէս ի պատամութեան ՌՄԺԹ երորդ ամին, եւ ի սեպտեմբերի ԺԵ ասացեալ է . ) զոր սա եւս կնքեալ էր, եւ յատուկ եւս գրեալ վասն լաւութեանն: Զի որպէս գրեցիք ասէ վասն լաւութեան միաբանութեամբ, եւ մեք եւս լսելով ձեզ ներեցաք նմա եւ կոնդակ յղեցաք. (Որպէս ասացեալ ի պատմութեան ՌՄԻ ամին, եւ ի հոկտեմբերի Ժ : ) նոյնպէս եթէ ունի դա վատութիւն, պարտիք ասէ միաբանութեամբ գրել մեզ: Եւ թէ ոչ զի՞նչ արարից: Եթէ միոյ գրովն եւս վրէժխնդիր լինիցիմ ասէ ոմանց, եւ կարէ ասէ գրել մեզ, եւ բազմաց կնքեցուցանել: Զդատելին անպարտ առնել, եւ զայն մէկ գրօղն պարտաւոր: Որպէս արար յառաջ: Եւ վասն սեւագլուխ խնդրելոյն ի մէնջ այսպէս եւս գրեցաւ սմա սրբազան վեհըն թէ` զորպէսն տեղւոյդ լաւապէս գիտես ասէ, զայդ լսօղն ո՞րպէս յօժարի գալ յայդր: Ջռհորն որ հոտի , որքան լաւ ջուր լնուս, եւս հոտի ասէ: Պարտիս զջհորն մաքրել, եւ ապա նոր ջուր լնուլ: Եթէ կարես այս է հնարն, եւ եթէ ո'չ, ուրեմն մէկ կոնդակ ունի (որ է Քարիմխանն . ) ասէ, որ դու ոչ կարես խօսիլ, զի՞նչ արասցուք: Զի թէ խօսիմք ասէ, բանն յայդ դուռնդ անկանի, եւ մեծանայ: Մեք ոչ ծանօթանամք այդ դրանդ. որպէս պատճառն գիտես: (Զի սրբազան վեհըն երկնչելով յիշխողէն տեղւոյս, ոչ գրէր առ Քեարիմխանն զթուղթ ինչ վասն հարկաւոր հոգալեաց եւս, զի մի նա յայլ եւ այլ կարծիս անկանիցի վասն իւր: Թէպէտ Քեարիմխանն թօհմահթիւ 32) ասացեալ էր սմա թէ` Խալիֆայն վասն է՞ր ոչ գրէ մեզ զթուղթ ինչ, զոր եւ նա եւս յայնժամ գրեալ էր սրբազան վեհին: Եւ սրբազան վեհըն ի պատասխանի թղթոյն, ի ... գրեալ ծանոյց սմա զպատճառն արգելման թղթոյն իւրոյ ի Քերիմխանէն (որպէս ասացաւ ի վերդ , ) որում եւ պատուիրեաց, զի ի դիպօղ ժամու ծանուսցէ նմա զայն, եւ միամտեցուսցէ զնա վասն իւր: Եւ նա եւս ըստ պատուիրի սրբազան վեհին ասացեալ էր նմա զպատճառն արգելման թղթոյ սրբազան վեհին յինքենէ (Եւ նա եւս հաւանեալ էր : ) եթէ բանն մեծանայ եւ յայդ դուռնդ անկանի, մեզ եւս հարկ լինի ասէ, որ ծանօթանամք այդ դրանդ: Զի գիտեմ ասէ որ նա դովաւ պարծի: Ուրեմն խոստովանաբար կարդա ' ասէ եւ լաւ մտածեա '. եթէ յիրաւ է զոր գրես զդմանէ, թէպէտ առ մեզ արարք շատ ունի դա: Թէպէտ համբերեմք դեռ եւս, եւ մեք եւս եթէ վրէժխնդիր լինիմք- դու զայդ դուռնդ կարե՞ս պահել ասէ, որ նոր տիրութիւն չառնէ, ստոյգն գրեցէք մեզ ասէ բազմակնիք թղթով: Եւ թէ ոչ կարես ասէ պահել զայդ դուռնդ , ուրեմն պարտիս համբերել, եւ ժամանակին սպասել, եւ տնկած ծառիդ պտուղն ժամանակ մի վայելել: Գիտեմ ասէ զփոփոխական եւ զզղջական բարս քո, որ յետ քանի մի աւուրց հաշտիս ասէ ընդ նմա, եւ զներհակ գրելոց ես մեզ : Որ ոչ վայելէ ասէ քումդ խոհեմութեան յայսր եւ անդր փոփոխիլ, եւ թշնամեաց հաւատալ եւ մեզ գրել. որպէս այս փող խնդրեալդ ի մէնջ, (որպէս ի վերդ ասացաւ : )
       Թուղթ եւս առ Ասպահանու նուիրակ Ստեփաննոս վարդապետն գրեաց: Որում եւ ծանոյց քան զայս յառաջ ի սեպտեմբերի ԻԲ ըստ խնդրոյ Քեալանթարին զգրելն առ ինքն վասն դրամոյ, զի ի նուիրակական արդեանցն իւրոյ դրամ (ճ ) տացէ նմա, եւ զսանատ առցէ ի նմանէ: Եւ կրկին գրելն Քեալանթարին առ ինքն , եւ փոշիմանութեամբ հրաժարիլն ի խնդրելոյն զդրամ: (որպէս ի վերդ ասացաւ : ) Եւ պատուէր` զի թէ Քեալանթարն զդրամ ինչ խնդրել կամիցի յինքենէ եւ թէ ոչ կամիցի, յարդեանցն սրբոյ Աթոռոյս դրամ ինչ մի տացէ նմա: Եւ զառաջին առ ինքն գրեալ գիրն մեր վասն դրամոյն, (ճ ) մի ընդունիցի բնաւ, զի այն գիրն իբր թահր գրեցի ասէ ընդ: Այլ եւ վասն սորա լուաք թէ գնացեալ է ի Բասրա, առ ի տեսանելն զքոյրն եւ զփեսայն: (որ է Յարութիւն Աղայն : ) որոյ աղագաւ եւ Քեալանթարն գրեալ էր սրբազան վեհին թէ` գրեալ եմ ի Բասրա նուիրակին մերոյ: Զի որքան դրամս առ ինքն ունիցի, ձեռամբ մահտեսի Յարութիւն Աղային առ Զաքարիա վարդապետն յղեսցէ ի Պօլիս: Զոր եւ գրեալ ծանոյց սմա: Որում եւ պատուիրեաց` զի որքան դրամս առ ինքն ի պատրաստի ունիցի, կամ ձեռամբ մահտեսի Յարութիւն Աղային փօլիցայիւ առ Զաքարիա վարդապետն յղեսցէ ի Պօլիս, եւ կամ ընդ իւր բերցէ ի սուրբ Աթոռս: Այլեւ ` Քեալանթարն որ խնդրեալ էր զսա ի սրբազան վեհըն մնալ ի Ջուղա, (որպէս ի վերդ թղթոջ նորին ասացաւ : ) ոչ գիտաց սրբազան վեհըն թէ ա՞րդեօք սորա կամօքն եւ հաւանութեա՞մբն էր գրեալ նա ինքեան, թէ յինքենէ: Վասնորոյ` եւ գրեալ զայս ծանոյց սմա, եւ պատուիրեաց, զի թէ Քեալանթարն իւր հաւանութեամբն էր գրեալ ինքեան վասն իւր անդ մնալոյն, փութով: Զպատճառն մնալոյն իւրոյ փութով գրեալ ծանուսցէ մեզ, զի գիտասցուք: Եւ թէ ոչ կամի մնալ անդ , վաղվաղակի ելեալ եկեսցէ ի սուրբ Աթոռս: Զայս թուղթս եդաք ի թղթոջ Քանլանթարին եւ ետուք յԱստապատու եկեալ Յովսէփ փայեկին, զի ընդ իւր տարեալ անդ Աստապատեցւոցն տացէ, զի եւ նոքա անտի յղեսցեն առ Քեալանթարն ի Ջուղա, զի եւ նա նուիրակին տացէ: Ել Յովսէփ փայեակն ի յունուարի Ը: